Một số quan điểm và giải pháp nâng cao chất lượng công tác phòng, chống tội phạm vị thành niên ở Việt Nam hiện nay

Quan điểm về phòng, chống tội phạm vị thành niên

Khái niệm về tội phạm được quy định tại khoản 1 Điều 8 của Bộ Luật hình sự 2015: “Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội do người có năng lực trách nhiệm hình sự hoặc pháp nhân thương mại thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm phạm độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ Tổ quốc, xâm phạm chế độ chính trị, chế độ kinh tế, nền văn hóa, quốc phòng, an ninh, trật tự, an toàn xã hội, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, xâm phạm quyền con người, quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, xâm phạm những lĩnh vực khác của trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa mà theo quy định của Bộ luật này phải bị xử lý hình sự”⁽¹⁾.

Về độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự, Điều 12 của Bộ Luật hình sự quy định: “1. Người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm, trừ những tội phạm mà Bộ luật này có quy định khác. 2. Người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng, tội phạm đặc biệt nghiêm trọng”. Do vậy, khái niệm tội phạm vị thành niên có thể hiểu là hành vi làm trái pháp luật, gây nguy hiểm cho xã hội, do người có đủ tuổi về năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện. Trong đó, người đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi hành vi phạm tội⁽²⁾.

Theo số liệu thống kê của Công an thành phố Hà Nội, từ năm 2018 đến năm 2023, lực lượng Công an thành phố Hà Nội đã phát hiện 858 vụ phạm tội với 3.150 trường hợp người dưới 18 tuổi phạm tội trên địa bàn thành phố. Trong đó, số vụ phạm tội của người dưới 18 tuổi có xu hướng tăng ở giai đoạn 2018 - 2019 (tăng 15 vụ) và giảm ở giai đoạn 2019 - 2020 (giảm 21 vụ do COVID-19, giãn cách xã hội). Từ năm 2020 đến 2023, con số này có xu hướng tăng liên tục, từ 94 vụ phạm tội năm 2020 lên 231 vụ vào năm 2023. Tốc độ gia tăng các vụ phạm tội của vị thành niên trên địa bàn thành phố giai đoạn 2020 - 2023 ( so với năm 2020 là gốc 100%) lần lượt là 113,8% năm 2021; 224,5% năm 2022 và 245,7% năm 2023⁽³⁾. Các loại hình tội danh của vị thành niên trong giai đoạn 2018 - 2023 rất đa dạng và ngày càng nghiêm trọng: trong bốn năm (2020 - 2023), số lượng người dưới 18 tuổi vi phạm tội Gây rối trật tự công cộng (Điều 318) tăng từ 79 người (2020) lên 837 người (2023), gấp 10,6 lần; số lượng phạm tội Cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác tăng từ 62 người (2020) lên 222 người (2023), gấp 3,5 lần. Cũng trong 4 năm (2020 - 2023), Tội cướp tài sản (Điều 168) có số lượng người chưa thành niên phạm tội và tốc độ gia tăng nhanh nhất; kế tiếp là Tội trộm cắp tài sản (Điều 173) và thứ ba là Tội cướp giật tài sản (Điều 171), với số người phạm tội năm 2023 lần lượt là 118 người; 49 người và 24 người⁽⁴⁾. Các tội danh nghiêm trọng như Tội giết người (Điều 123) và tội Hiếp dâm người dưới 16 tuổi (Điều 142) cũng đang có sự biến động khác nhau qua các năm (số lượng tội phạm chưa thành niên giết người dao động ở mức dưới 10 người/năm trong giai đoạn 2018 - 2020 và năm 2022; đồng thời tăng lên 16 người vào năm 2021 và 26 người năm 2023. Tương tự, trong giai đoạn 2018 - 2022, số lượng người dưới 18 tuổi phạm tội Hiếp dâm người dưới 16 tuổi (Điều 142) dao động dưới 10 người/năm. Tuy nhiên đến năm 2023, con số này tăng lên tới 15 người⁽⁵⁾. Số liệu thống kê gần đây cho thấy, tình hình tội phạm vị thành niên ở nước ta có xu hướng gia tăng và biểu hiện phức tạp qua các vụ việc, cụ thể là: Thứ nhất, sự gia tăng số lượng các vụ vi phạm và số lượng vị thành niên phạm tội. Thứ hai, sự trẻ hóa trong độ tuổi tội phạm. Thứ ba, sự mở rộng phạm vi của các tội danh, đặc biệt là tội phạm công nghệ cao, tội phạm “phi truyền thống”… Thứ tư, sự tăng lên về mức độ phức tạp, tính chất hành vi, liên quan đến quy mô, tổ chức, hình thức biểu hiện của các tội danh. Thứ năm, sự gia tăng của loại hình tội phạm hình sự có nguyên nhân từ “tâm lý”, “tâm thần” bất ổn, không làm chủ được hành vi khi gây án⁽⁶⁾.

Để nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác phòng, chống tội phạm vị thành niên trong tình hình mới, cần tiếp tục nghiên cứu, đề xuất những quan điểm, giải pháp đột phá, vừa mang tính khoa học, khả thi, vừa đồng bộ, nhất quán, phù hợp với thực tiễn.

Ngày 30-11-2024, Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã thông qua Luật Tư pháp người chưa thành niên, có hiệu lực từ ngày 1-1-2026. Đây là lần đầu tiên Việt Nam có luật riêng, quy định đầy đủ về hoạt động xử lý, tố tụng, thi hành án và tái hòa nhập với người chưa thành niên vi phạm pháp luật. Luật Tư pháp người chưa thành niên có nhiều điểm mới so với các luật trước đây trong việc xử lý các vụ việc vị thành niên vi phạm pháp luật, như: mở rộng thêm các biện pháp xử lý chuyển hướng (thêm 7 biện pháp mới); rút ngắn thời gian tố tụng; giảm nhẹ hình phạt; quy định rõ trường hợp được xóa án tích; thực hiện tố tụng thân thiện, tách xử lý người trưởng thành và vị thành niên, bảo đảm quyền của vị thành niên, thực hiện các khu giam giữ,  bảo đảm điều kiện cải tạo chuyên biệt cho vị thành niên vi phạm.

Mặc dù đã có Luật Tư pháp người chưa thành niên, tuy nhiên công tác phòng chống, tội phạm vị thành niên vẫn là hoạt động tương đối rộng, bao quát nhiều ngành, lĩnh vực, cần sự chung tay của các Bộ, ban, ngành, đoàn thể, địa phương và toàn xã hội. Một số quan điểm cơ bản về phòng, chống tội phạm vị thành niên cần đặc biệt chú ý trong bối cảnh hiện nay:

Phòng ngừa từ sớm, từ xa, “xây” trước, “chống” sau đối với vấn đề vị thành niên vi phạm pháp luật, phạm tội

Trong công tác phòng, chống tội phạm vị thành niên, giáo dục có vai trò đặc biệt quan trọng trong cả hai khâu “phòng” và “chống”. Tuy nhiên, quan trọng hơn vẫn là giai đoạn phòng ngừa, ở đây giáo dục được hiểu là giải pháp cơ bản, lâu dài và bền vững nhất. Tăng cường triển khai các hoạt động giáo dục, cung cấp tri thức và thông tin tích cực cho đối tượng vị thành niên không chỉ là hoạt động phòng ngừa từ sớm, từ xa, mà còn tạo ra những liều “vắc-xin” cần thiết cho đối tượng vị thành niên khi đối mặt với các vấn đề tiêu cực xã hội.

Giáo dục cần thanh lọc tri thức, thông tin, hướng đến xây dựng những hình mẫu đối tượng vị thành niên chuẩn mực, tích cực, tác động trực tiếp đến nhận thức và hành vi của các em. Cần tập trung trang bị kiến thức, kỹ năng cơ bản cho các em để phòng, chống các thói hư, tật xấu trong giao tiếp, ứng xử; phòng, chống những tác hại, mặt trái của mạng xã hội; phòng, chống những nguy cơ về hành vi lệch chuẩn, tệ nạn và phạm tội.

Giáo dục luôn cần đa dạng hóa nội dung, hình thức để thu hút sự quan tâm của vị thành niên, giúp đối tượng này nhận thức rõ giáo dục đem đến lợi ích thiết thực và cần thiết cho các em. Nhận thức tích cực sẽ tạo ra hệ quả, hành vi tích cực, điều chỉnh hành vi tiêu cực, là cơ sở gây dựng phong trào tích cực trong học sinh. Cần đánh giá hiệu quả của giáo dục qua các mô hình triển khai, từ đó đúc rút bài học kinh nghiệm và điều chỉnh theo từng giai đoạn, thời kỳ, phù hợp với tình hình thực tiễn.

Giáo dục gắn với phát triển vị thành niên toàn diện

Quan điểm hiện nay của thế giới và Việt Nam là yêu cầu giáo dục phải hướng tới mục tiêu phát triển con người toàn diện, có đầy đủ kiến thức, kỹ năng, chuyên môn nghiệp vụ, đạo đức xã hội.

Các chương trình giáo dục phải bám sát Chương trình Phát triển thanh niên do các tỉnh/thành phố ban hành thời gian qua, đặc biệt là bám sát các mục tiêu, chỉ tiêu trong kế hoạch thực hiện chương trình của mỗi địa phương. Cụ thể là thực hiện mục tiêu về tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật; cung cấp thông tin về tư vấn, hỗ trợ pháp lý cho thanh niên, bảo đảm chỉ tiêu “Hằng năm, 100% thanh niên là cán bộ, công chức, viên chức trong ngành giáo dục; học sinh, sinh viên được tuyên truyền phổ biến, học tập nghị quyết của các cấp ủy Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; Hằng năm, 100% thanh niên là học sinh, sinh viên được trang bị kiến thức về quốc phòng và an ninh; Đến năm 2030, 70% thanh niên là học sinh, sinh viên được tuyên truyền, phổ biến, cung cấp thông tin về chính sách, pháp luật thông qua các ứng dụng pháp luật trực tuyến, mạng xã hội, các phương tiện thông tin đại chúng”⁽⁷⁾.

Lứa tuổi vị thành niên chủ yếu là đối tượng học sinh, vì vậy nhà trường cần chú trọng điều chỉnh nội dung, phương thức giáo dục, tăng cường giáo dục pháp luật, giáo dục đạo đức cho học sinh trong các chương trình chính khóa, ngoại khóa. Cần phát huy sáng kiến của giáo viên trong việc xây dựng các mô hình giáo dục toàn diện kết hợp giáo dục tri thức và giáo dục đạo đức, định hướng các giá trị tích cực cho học sinh, bảo đảm học sinh phát triển toàn diện, có bản lĩnh, sức đề kháng mạnh khi đối mặt với những cám dỗ, nguy cơ tác động từ mặt trái kinh tế thị trường, mạng xã hội.

Huy động mọi nguồn lực và xây dựng cơ chế tham gia đa chủ thể trong giáo dục trẻ vị thành niên

Trẻ vị thành niên là nhóm nhân khẩu học - xã hội đặc thù, là giai đoạn phát triển từ trẻ em thành người lớn với sự biến đổi mạnh mẽ về thể chất, tinh thần, tâm sinh lý. Sự tham gia của nhiều chủ thể trong giáo dục trẻ vị thành niên là cần thiết, đặc biệt là giáo dục kỹ năng sống và đạo đức. Cần củng cố môi trường giáo dục gia đình và nhà trường, bên cạnh đó phải coi giáo dục trẻ vị thành niên là trách nhiệm chung của toàn xã hội. Cần xây dựng cơ chế tham gia, phối hợp của các chủ thể tùy theo chức năng, nhiệm vụ, năng lực tổ chức để nâng cao chất lượng, hiệu quả giáo dục giúp phòng ngừa trẻ vị thành niên vi phạm pháp luật, phạm tội. Đặc biệt, trong những vấn đề mới như tội phạm phi truyền thống, tội phạm công nghệ cao cần tăng cường phát huy sáng kiến của các chuyên gia, nhà khoa học để xây dựng các chương trình giáo dục tích cực, có hiệu quả như kỹ năng sử dụng các phương tiện truyền thông xã hội an toàn, phòng, chống các nguy cơ từ không gian mạng…

Trẻ vị thành niên chịu ảnh hưởng lớn trong giao tiếp với bạn bè, cần chú trọng các hình thức nêu gương, giáo dục đồng đẳng trong độ tuổi. Ở đây, cần kết hợp giáo dục với tuyên truyền, kêu gọi các “nhân vật hình mẫu” tích cực, tham gia vào hoạt động tuyên truyền, định hướng các chuẩn mực và giá trị tích cực cho trẻ vị thành niên.

Khuyến khích đầu tư tài chính, các hình thức đóng góp, ủng hộ nguồn lực từ cộng đồng, xã hội cho các hoạt động giáo dục trẻ vị thành niên, khuyến khích ý tưởng tốt, mô hình thử nghiệm hay trong các hoạt động giáo dục.

Đưa công tác giáo dục phòng, chống tội phạm vị thành niên vào những chương trình, kế hoạch tổng thể, có mục tiêu, nhiệm vụ, nội dung và phương thức hoạt động cụ thể, rõ ràng

Công tác phòng, chống tội phạm vị thành niên đạt hiệu quả khi chúng ta thống nhất được một chương trình hoạt động chung dựa trên nền tảng các hoạt động giáo dục tổng thể từ khâu hoạch định chính sách đến việc hoàn thiện cơ chế, phát huy được sức mạnh chung của toàn xã hội, từ chính quyền, đoàn thể, cộng đồng, nhà trường, gia đình đến bản thân trẻ vị thành niên trong xã hội, tạo ra điều kiện và phương thức để toàn xã hội tham gia tích cực, có trách nhiệm vào công tác này.

Hiện nay, nhiều địa phương đã ban hành các quyết định, kế hoạch, chương trình, đề án liên quan đến công tác phòng, chống tội phạm vị thành niên, tuy nhiên trong chương trình hành động cụ thể cần xác định rõ vị trí, vai trò, trách nhiệm của các cá nhân, tổ chức khi tham gia các hoạt động phối hợp này. Các cơ quan, tổ chức  cần có kế hoạch thực hiện chương trình một cách cụ thể, nêu rõ các chỉ tiêu cần đạt được trong từng giai đoạn và các bước đi cụ thể, có cơ chế kiểm tra, giám sát, đánh giá thực hiện các mục tiêu, chỉ tiêu theo từng giai đoạn.

Kết hợp giáo dục phòng ngừa với công tác đấu tranh, xử lý tội phạm vị thành niên

Công tác phòng, chống tội phạm vị thành niên trong những năm qua cho thấy, mặc dù có nhiều nỗ lực, nhưng nhìn chung nhận thức và hành động của xã hội vẫn chưa đủ quyết liệt, chưa tương xứng với những đòi hỏi của thực tế. Nhiều bộ phận của xã hội còn đứng ngoài cuộc hoặc tham gia một cách nửa vời, chiếu lệ, cố gắng “tròn vai” hoặc thậm chí trốn tránh trách nhiệm. Bởi vậy, chúng ta cần nâng cao sự quyết tâm trong thực hiện công tác này, đặc biệt tăng cường kết hợp giáo dục phòng ngừa với xử lý tội phạm vị thành niên.

Trong xu hướng xử lý chuyển hướng thay cho các hình phạt, các cơ quan chức năng phải xác định giáo dục là trọng tâm trong cơ chế thực hiện, quy định rõ chế độ trách nhiệm đối với các cơ quan quản lý và điều hành công việc cụ thể. Ở đây, giáo dục không chỉ tham gia phòng ngừa mà còn tham gia xử lý, hỗ trợ trẻ vị thành niên đã phạm tội để các em cải tạo tốt và hòa nhập lại với cộng đồng.

Nâng tầm công tác quản lý, điều hành công tác phòng ngừa và đấu tranh với tội phạm, trong đó có tội phạm vị thành niên đối với những cơ quan liên quan, những cá nhân có trọng trách, đủ thẩm quyền và năng lực thực hiện trên cơ sở những hiểu biết đầy đủ về giáo dục vị thành niên.

Một số giải pháp để nâng cao chất lượng công tác phòng, chống tội phạm vị thành niên

Xây dựng, hoàn thiện chính sách đối với công tác phòng, chống tội phạm vị thành niên.

Để tăng cường phòng, chống tội phạm vị thành niên, bên cạnh các chính sách chung về trẻ vị thành niên, cần nghiên cứu, ban hành những chính sách riêng trong phòng, chống tội phạm vị thành niên phù hợp với từng đối tượng, địa phương.

Tiếp tục nghiên cứu, đổi mới nội dung, phương thức giáo dục phẩm chất, giá trị sống tích cực cho học sinh, tăng cường đưa vào nhà trường và cộng đồng những nội dung giáo dục giá trị truyền thống, như trung, hiếu, nhân, nghĩa, lễ, trí, tín, lối sống thuận hòa, biết yêu thương con người... từ đó, hình thành văn hóa ứng xử phi bạo lực trong thanh, thiếu niên. Nhà trường không chỉ là nơi trang bị cho học sinh kiến thức phổ thông, mà quan trọng hơn là nơi rèn luyện đạo lý làm người, đào tạo công dân tốt cho xã hội.

Thời gian gần đây, chúng ta đã tăng cường giáo dục về quyền trẻ em, quyền con người, phát triển tư duy “tự do cá nhân” nhưng lại chưa cân bằng với giáo dục trách nhiệm và bổn phận cho học sinh đối với gia đình, xã hội, đất nước, dân tộc. Điều này đã ảnh hưởng tới nhận thức và hành vi của một bộ phận trẻ vị thành niên. Thực tế cho thấy một số hành vi lệch chuẩn đều bắt nguồn từ nhận thức “tự do” thái quá của các em khi chưa ý thức được rõ ràng trách nhiệm, bổn phận của mình.

Trong các chính sách đối với vị thành niên, còn thiếu những chính sách cụ thể hỗ trợ các gia đình, hỗ trợ việc thực hiện các chức năng giáo dục, phòng ngừa tội phạm vị thành niên. Sự biến đổi về quy mô và cơ cấu gia đình, sự tăng lên ngày càng nhanh chóng các gia đình hạt nhân (gia đình hai thế hệ, gồm cha mẹ và con) và thu hẹp phạm vi các gia đình đã ảnh hưởng mạnh mẽ đến chức năng giáo dục trong gia đình.

Kinh nghiệm của Singapore là dùng chính sách nhà ở để khuyến khích sự gắn kết gia đình. Chẳng hạn khi con cái mua nhà để ở cùng, hoặc ở gần cha mẹ, họ sẽ được giảm giá nhà. Ở Hàn Quốc, để nâng cao trách nhiệm của gia đình với những hành vi lệch chuẩn của vị thành niên, tại một số thành phố lớn, chính quyền yêu cầu các bậc phụ huynh tham gia các khóa học bắt buộc, có chứng chỉ về kỹ năng nuôi dạy con cái mỗi khi trẻ vị thành niên phạm tội bị xét xử và chấp hành án.

Phát huy sức mạnh tổng hợp của toàn xã hội chung tay phòng, chống tội phạm vị thành niên.

Để phòng, chống tội phạm vị thành niên, chúng ta cần hướng tới sự phân công trách nhiệm, kiểm tra, giám sát cụ thể đối với từng bộ phận trong hệ thống chính trị và các tổ chức chính trị - xã hội cho đến mỗi cộng đồng và gia đình.

Chính quyền các cấp cần đưa nhiệm vụ thực thi các chính sách có liên quan đến giáo dục, phòng, chống tội phạm vị thành niên vào các chương trình hoạt động cụ thể, vừa trực tiếp, vừa lồng ghép với các chương trình khác. Xây dựng một hệ thống kiểm tra, giám sát thống nhất việc thực hiện các chính sách này.

Trong quá trình thực thi các chính sách thì gia đình, nhà trường, cộng đồng xã hội là các chủ thể quan trọng nhất, do đó, cần có sự ủng hộ, hỗ trợ cả về chủ trương, chế độ, chính sách cho các chủ thể quan trọng này. Bên cạnh đó, chúng ta cần tạo điều kiện để các cá nhân, tổ chức trực tiếp tham gia vào các hoạt động hỗ trợ giáo dục, phòng, chống tội phạm vị thành niên, ủng hộ cho việc hình thành, mở rộng và nâng cao vai trò của các tổ chức xã hội, như các trung tâm hoạt động công tác xã hội, trung tâm hỗ trợ tâm lý, hỗ trợ khủng hoảng gia đình, trung tâm cai nghiện ma túy tại cộng đồng…

Bài học từ chương trình can thiệp phòng ngừa sớm ở Mỹ cho thấy, có rất nhiều mô hình thành công với sự tham gia của các chủ thể khác nhau trong cộng đồng, như: Chương trình Những tháng năm đáng kinh ngạc (The Incredible Years), chương trình đào tạo nhóm dành cho cha mẹ và trẻ vị thành niên; Chương trình Thúc đẩy các chiến lược tư duy thay thế (Promoting Alternative Thinking Strategies) nâng cao kỹ năng tình cảm và xã hội để giảm bớt sự căng thẳng, hung hãn ở trường tiểu học; Chương trình Những người anh, chị lớn (Big Brothers Big Sisters) tư vấn trực tiếp với trẻ vị thành niên có nguy cơ chống đối xã hội; Chương trình Rèn luyện Kỹ năng sống cấp trung học cơ sở (Life Skills Training - Middle school), truyền thông giảm hành vi sử dụng rượu, thuốc lá và ma túy trong trẻ vị thành niên...

Nhiều nghiên cứu cho thấy, hầu hết vị thành niên phạm tội đều thiếu hiểu biết về pháp luật. Bởi vậy, việc mở rộng các hoạt động tư vấn, trợ giúp pháp lý cho trẻ vị thành niên là cần thiết. Cần xây dựng và hình thành thêm các cơ sở tư vấn, trợ giúp pháp lý dưới nhiều hình thức, bảo đảm an toàn, bí mật thông tin và miễn phí cho vị thành niên. Cần có sự trợ giúp, can thiệp sớm trước, trong và sau khi trẻ vị thành niên gặp những khủng hoảng tâm, sinh lý hoặc gặp những vấn đề tiêu cực khác trong cuộc sống.

Cần xây dựng một mạng lưới cán bộ làm công tác xã hội có kiến thức và kỹ năng hoạt động công tác xã hội tích cực trên các vùng miền, địa phương. Cố gắng đạt chỉ tiêu mỗi xã, phường có được ít nhất một nhân viên công tác xã hội có nghiệp vụ, đạo đức và nhân cách tốt.

Bên cạnh đó, cần xây dựng cơ chế quản lý, kiểm soát truyền thông tích cực, lành mạnh cho trẻ vị thành niên. Nên học hỏi kinh nghiệm Nhật Bản trong việc loại bỏ các tài liệu độc hại, không phù hợp đối với trẻ vị thành niên, như quản lý chặt chẽ sách và quảng cáo, giải trí chỉ dành cho người lớn; yêu cầu các cửa hàng kinh doanh, các phương tiện truyền thông ngăn chặn trẻ vị thành niên xem, phát tán các ấn phẩm “18⁺” (các ấn phẩm dành cho lứa tuổi 18 trở lên). Nhật Bản cũng sử dụng biện pháp mạnh tay chống lại nội dung có hại trên internet, như: Quản lý các trang mạng hẹn hò trực tuyến; hợp tác thiết lập khuôn khổ “con dấu an toàn nội dung” cho vị thành niên trên internet; đổi mới bộ lọc cho điện thoại di động và các thiết bị điện tử dành cho trẻ vị thành niên...

Thời gian tới, cần tăng cường các hoạt động quản lý, kiểm tra, giám sát chặt chẽ hơn nữa những nội dung và hình thức truyền thông, xử lý nghiêm các vi phạm trong lĩnh vực thông tin, truyền thông, đặc biệt là những sản phẩm, kênh truyền thông có tác động tiêu cực đến trẻ vị thành niên. Nghiên cứu, đổi mới, tăng cường các hoạt động truyền thông giáo dục pháp luật, nêu gương “người tốt, việc tốt” trên các kênh truyền thông chính thống và các phương tiện truyền thông xã hội, đồng thời phải có các quy định rõ ràng, xử lý nghiêm hơn về việc “cắt sóng”, “đình chỉ phát hành”… đối với những chủ thể truyền thông vi phạm các nguyên tắc cộng đồng, giáo dục văn hóa, giá trị, lối sống cho thanh, thiếu niên.

Can thiệp, xử lý nhanh chóng, kịp thời những hành vi, vụ việc trẻ vị thành niên vi phạm pháp luật, phạm tội.

Công tác xử lý tội phạm vị thành niên cần được triển khai nghiêm túc, kịp thời, công khai kết hợp giáo dục, răn đe với các đối tượng vi phạm. Cần tiếp tục tăng cường thực hiện các mô hình “phiên tòa giả định”, “phiên tòa thực tế” để học sinh trải nghiệm, tăng cường kiến thức pháp luật và rút ra những bài học thực tiễn cho bản thân. Bên cạnh đó, nhà trường và các cộng đồng dân cư cần mở rộng phong trào phòng, chống tội phạm, duy trì hoạt động của các đội giữ gìn trật tự, các câu lạc bộ lành mạnh, loại bỏ các tệ nạn xã hội từ trường, lớp, tổ dân phố.

Kinh nghiệm của Hà Lan cho thấy, mô hình xử lý chuyển hướng khá thành công như Chương trình Tạm dừng, ở đó vị thành niên vi phạm pháp luật sẽ thực hiện việc bồi thường thiệt hại, tham gia lao động công ích, các dịch vụ hỗ trợ cộng đồng thay vì các hình thức quản chế trong trường giáo dưỡng hay phạt tù. Chương trình kết hợp quá trình tư pháp phục hồi này là giải pháp thay thế hữu hiệu, vừa bảo đảm duy trì các hình thức xử lý nghiêm khắc, có tính răn đe, giáo dục vị thành niên mà vẫn bảo đảm quyền lợi cho các em sau khi vi phạm pháp luật có thể tái hòa nhập cộng đồng mà không bị vướng tiền án, tiền sự.

Lồng ghép giải pháp giáo dục vào những hoạt động sống, lao động và sinh hoạt hàng ngày của trẻ vị thành niên.

Thực tế các hoạt động giáo dục đạo đức ở nhiều quốc gia cho thấy, hoạt động tích cực, đúng đắn của nhà trường, gia đình, cộng đồng đem lại hiệu quả rõ rệt trong việc giảm số lượng tội phạm vị thành niên hằng năm. Giáo dục, nhất là giáo dục nhân cách, không phải là những công thức cứng nhắc, những bài thuyết giáo khuôn phép, mà thực tế, giáo dục hiện đại cần sự gắn kết, đồng cảm giữa người truyền dạy và người tiếp nhận với mục tiêu là người tiếp nhận sẽ thay đổi nhận thức và hành vi. Bởi vậy, giáo dục ngăn ngừa tội phạm trẻ vị thành niên về bản chất phải là việc giáo dục ngăn ngừa hành vi lệch lạc.

Các bài học cần được nghiên cứu, lồng ghép và gắn vào cuộc sống học tập, lao động và sinh hoạt hằng ngày của trẻ vị thành niên. Cần tăng cường các hoạt động thực tiễn, trao đổi và xử lý đúng đắn các tình huống xảy ra hằng ngày. Để nâng cao hiệu quả của giáo dục, các chủ thể tham gia vào công tác này đều cần nắm vững những nguyên tắc cơ bản của phương pháp giáo dục thay đổi hành vi khi có cơ hội. Gắn giáo dục ngăn ngừa tội phạm với các nội dung thi đua học tập, lao động, định hướng nghề nghiệp, sinh hoạt của các tổ chức đoàn, đội, hội; các hoạt động văn nghệ, thể dục, thể thao, vui chơi giải trí…

Xây dựng những giải pháp cơ bản hướng tới xã hội ổn định, tích cực, lành mạnh làm cơ sở cho các hoạt động phòng, chống tội phạm vị thành niên.

Giải pháp cơ bản và lâu dài nhất là củng cố các chuẩn mực văn hóa, đạo đức xã hội, xây dựng xã hội ngày càng ổn định, tích cực, lành mạnh để trẻ vị thành niên có được môi trường sống ngày càng tốt đẹp hơn và các em có thể xác lập niềm tin vững chắc vào cuộc sống tương lai, luôn nhận được sự giúp đỡ, yêu thương của mọi người xung quanh. Xây dựng được cơ sở xã hội mà trong đó trẻ vị thành niên không phải lo lắng quá nhiều trước những áp lực của sự đói nghèo, sự thiếu thốn hay những áp lực trong thi cử, nguy cơ bị gạt ra bên lề cuộc sống, nguy cơ trở thành nạn nhân của bạo lực, thất nghiệp, khủng hoảng gia đình… Đây chính là cơ sở xã hội căn bản, là nền tảng vững chắc để ngăn chặn nguy cơ tội phạm vị thành niên./.

------------------------------

(1) Quốc hội: Bộ Luật hình sự năm 2015 (được sửa đổi, bổ sung năm 2017), Nxb. Công an nhân dân, 2025, tr. 12
(2) Quốc hội: Bộ Luật hình sự năm 2015 (được sửa đổi, bổ sung năm 2017), Sđd, tr. 14
(3), (4), (5) Công an thành phố Hà Nội: Báo cáo kết quả khảo sát tình hình vi phạm pháp luật của trẻ vị thành niên trên địa bàn thành phố Hà Nội, 2023
(6) Viện Nghiên cứu Thanh niên: Những sai lệch xã hội trong thanh niên - Thực trạng và giải pháp, Báo cáo đề tài khoa học mã số 01/15-ĐTĐL.XH-XHTN
(7) Bộ Giáo dục và Đào tạo: Quyết định số 619/QĐ-BGDĐT, ngày 3-3-2022, Ban hành kế hoạch thực hiện Chiến lược Phát triển thanh niên Việt Nam trong ngành giáo dục giai đoạn 2021 - 2030, https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Van-hoa-Xa-hoi/Quyet-dinh-619-QD-BGDDT-2022-thuc-hien-Chien-luoc-phat-trien-thanh-nien-nganh-Giao-duc-505693.aspx