Nhà ở cho người có thu nhập thấp - yêu cầu của sự phát triển bền vững

Trong những khu nhà đang được xây dựng hiện nay, có bao nhiêu khu được giành cho những người có thu nhập thấp?   (Ảnh chỉ mang tính minh họa)

Số liệu của Sở Quy hoạch - Kiến trúc Thành phố Hà Nội cho biết, hiện nay bình quân nhà ở theo đầu người ở Hà Nội chỉ đạt khoảng 7m²/người, trong đó có tới 30% dân số nội thành ở dưới 4m²/người; về chất lượng nhà ở, có tới 60% xuống cấp cần cải tạo nâng cấp cả ngôi nhà và tiện nghi. Uớc đến năm 2010, 80 dự án xây dựng nhà tái định cư của Thành phố dù được hoàn thành với tổng số 29.400 căn hộ, thì Thành phố vẫn thiếu tới 13.000 căn hộ…

1. Những bức xúc về nhà ở cho người có thu nhập thấp

Theo số liệu của Cục Thống kê Hà Nội, diện tích Thành phố Hà Nội hiện nay là 920,97km², dân số tính đến đầu năm 2004 khoảng 3,2 triệu người, trong đó, số đăng ký hộ khẩu thường trú chiếm 90%, còn lại là diện tạm trú có thời hạn (KT3, KT4). Những năm gần đây, dân số Hà Nội tăng tự nhiên là 1,37% và tăng cơ học là 1,63%/năm. Với tốc độ gia tăng như hiện nay, tại Hà Nội, mỗi căn nhà dù thuộc sở hữu nhà nước hay tư nhân thì trung bình cũng có hơn 2 hộ gia đình đang sinh sống. Bên cạnh đó, Sở Quy hoạch - Kiến trúc Thành phố Hà Nội cho biết, hiện nay bình quân nhà ở theo đầu người chỉ đạt khoảng 7m²/người, trong đó có tới 30% dân số nội thành ở dưới 4m²/người; về chất lượng nhà ở, tới 60% xuống cấp cần cải tạo nâng cấp cả ngôi nhà và tiện nghi...

Theo ước tính của nhiều nguồn khác nhau, Hà Nội đang thiếu nhà ở nghiêm trọng, và cần ít nhất tới 7 triệu m² nhà ở, tương đương 120.000 căn hộ cho các đối tượng có nhu cầu bức xúc về nhà ở trên địa bàn. Theo điều tra của tổ chức Tổ chức Hợp tác Quốc tế Nhật Bản (JICA), nhu cầu nhà ở cho thuê và mua của các đối tượng là cán bộ, công chức, công nhân… vào khoảng 18.000 căn hộ, trong đó, nhà ở cho các hộ có hoàn cảnh khó khăn, bức xúc cần cải thiện điều kiện chỗ ở chiếm 30%.

Hiện tại, ở Hà Nội có đến 560.000 hộ, tương đương với khoảng 70% hộ gia đình có thu nhập dưới mức trung bình 825.000đ/người/tháng, xấp xỉ 10 triệu đồng/người/năm. Còn nếu xét theo mức chuẩn nghèo mà Ủy ban nhân dân Thành phố Hà Nội ban hành năm 2005 để áp dụng cho giai đoạn 2006-2010 là 350.000đ/người/tháng đối với khu vực thành thị và 270.000đ/người/tháng đối với khu vực nông thôn, thì năm 2004, Hà Nội có tới 10,6% dân số có thu nhập dưới mức nghèo, trong đó thành thị là 4,3% và nông thôn là 25,3%.

Cùng với sự gia tăng dân số và tách hộ do lấy vợ, lấy chồng, cũng như do nhu cầu nhà do giải phóng mặt bằng khi triển khai các dự án đô thị hóa và phát triển kinh tế, cộng thêm sự xuống cấp của quỹ nhà hiện có, nhu cầu về nhà ở sẽ càng trở nên gay gắt hơn cho những người dân Thủ đô vào những năm tới.

Theo báo cáo của Sở Tài nguyên Môi trường và Nhà đất, chỉ riêng năm 2006 - 2007, Thành phố cần khoảng 7.700 căn hộ quỹ nhà tái định cư phục vụ các dự án lớn của Thành phố, song Thành phố mới chỉ lo được khoảng 5.000 căn, thậm chí, đến năm 2010, 80 dự án xây dựng nhà tái định cư của Thành phố dù được hoàn thành với tổng số 29.400 căn hộ, thì Thành phố vẫn thiếu tới 13.000 căn hộ…

Về tổng quát, có thể khẳng định, các hộ gia đình có thu nhập thấp đang chiếm đa số trong dân cư Thành phố. Ít nhất 70% số hộ gia đình ở Hà Nội (trong đó khoảng 50% số hộ công nhân viên chức Thành phố) không có khả năng tích lũy từ thu nhập tiền lương của mình để mua nhà, xây nhà mới cho mình nếu không có sự hỗ trợ tài chính từ bên ngoài. Về con số tuyệt đối, theo ước tính của Sở Tài nguyên, Môi trường và Nhà Đất Hà Nội, có tới 10.000 hộ gia đình ở Hà Nội đang thực sự bức xúc về nhà ở và Thành phố chỉ mới có giải pháp cho khoảng 30% số này. Nói cách khác, một lượng tổng cầu khổng lồ trên thị trường nhà ở cho người có thu nhập thấp đã, đang và sẽ vẫn tiếp tục hiện hữu và mở rộng trên địa bàn Thủ đô Hà Nội.

2. Nhà ở cho người có thu nhập thấp với mục tiêu phát triển bền vững

Theo nghĩa rộng, nhà ở cho người có thu nhập thấp là nhà ở được xây dựa trên quỹ nhà ở xã hội của một quốc gia, địa phương giành cho đa số dân cư và người lao động có thu nhập dưới mức trung bình trong xã hội. Hiểu theo nghĩa hẹp, chúng bao gồm những căn nhà cấp thấp, giá rẻ giành cho người có thu nhập thấp và cho các đối tượng chính sách xã hội như người già, tàn tật, cô đơn không nơi nương tựa hoặc người có công với đất nước đang sống trong hoàn cảnh khó khăn… Nhà ở cho người có thu nhập thấp có thể là nhà riêng, nhà thuê thuộc sở hữu cá nhân, sở hữu doanh nghiệp hoặc sở hữu cộng đồng và nhà nước…

Quyền có nhà ở để đảm bảo quyền sống xứng đáng với tên gọi và phẩm giá con người là một trong những quyền cơ bản được Hiến pháp khẳng định. Đó cũng là một trong những mục tiêu lớn lao và cụ thể nhất của toàn bộ công cuộc đấu tranh giành độc lập, đổi mới và phát triển đất nước của dân tộc Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Đảng và Nhà nước ta, suốt hơn nửa thế kỷ qua. Chất lượng nhà ở cho người có thu nhập thấp còn là thước đo sự phát triển hệ thống an sinh xã hội và nâng cao chất lượng sống, quy định vẻ đẹp kiến trúc, bộ mặt cảnh quan của một địa phương và toàn thể quốc gia, đồng thời khẳng định trình độ quản lý xã hội của Nhà nước và chính quyền địa phương các cấp, đặc biệt là Thủ đô.

Hơn nữa, vấn đề nhà ở cho người có thu nhập thấp không chỉ là việc tạo nơi ăn, chốn ở mới cho hàng ngàn hộ dân nằm trong diện giải phóng mặt bằng đã được cấp có thẩm quyền phê duyệt, mà còn bao gồm cả việc thu xếp nhà ở để "an cư lạc nghiệp" cho hàng vạn lao động từ nông thôn ra thành thị làm việc, đáp ứng nhu cầu nhà ở cho những người có thu nhập thấp muốn tìm một ngôi nhà để cải thiện điều kiện ăn ở, sinh hoạt, không gian sống vốn quá khó khăn của mình, cũng như cho các cặp gia đình trẻ "tách hộ" ra ở riêng.

Quá trình di chuyển các dòng dân cư và xác lập chỗ ở mới "bằng và tốt hơn chỗ ở cũ" cho các cư dân này đã, đang và sẽ còn tiếp tục mở rộng, tăng tốc trong xu thế phát triển năng động chung của xã hội hiện đại, cùng với quá trình tổng tái cơ cấu các khu vực và hoạt động kinh tế - xã hội vĩ mô và vi mô trong nền kinh tế chuyển đổi và đang phát triển ở nước ta…

Theo nghĩa đó, có thể nói, việc giải quyết vấn đề nhà ở cho người có thu nhập thấp phải là một trong các mục tiêu ưu tiên hàng đầu, nổi bật và bao quát của một thể chế xã hội văn minh, nhất là một quốc gia muốn phát triển bền vững, và đặc biệt là phát triển đi theo định hướng xã hội chủ nghĩa như Việt Nam.

3. Giải quyết nhà ở cho người có thu nhập thấp phải trên cơ sở công bằng xã hội và nâng cao vai trò trung tâm của Nhà nước

Yêu cầu công bằng đòi hỏi phải bảo đảm sự bình đẳng giữa các lợi ích của nhà nước - chủ đầu tư - người dân, tuyệt đối tránh tư tưởng "trăm dâu đổ đầu tằm", chỉ chú trọng lợi ích của chủ đầu tư, của Nhà nước mà coi nhẹ quyền lợi của người dân, nhất là nông dân và các tầng lớp dân cư có thu nhập thấp trong các dự án tái định cư.

Yêu cầu công bằng cũng đòi hỏi sự cân bằng giữa quyền lợi và trách nhiệm của các bên hữu quan giữa các dự án và ngay trong cùng một dự án, trước và sau khi giải phóng mặt bằng. Đồng thời, cần chú ý phát triển đồng bộ các kết cấu hạ tầng kỹ thuật và hạ tầng xã hội, cũng như các hoạt động quản lý nhà nước về xã hội, dân cư trong các khu dân cư mới, gắn đó với quỹ nhà cho người có thu nhập thấp như là hệ quả trực tiếp của công tác tái định cư. Cần nhấn mạnh rằng, việc bảo đảm việc làm (kể cả bằng con đường xuất khẩu lao động) cho người dân phải di cư đến chỗ ở mới là điều kiện hàng đầu để có sự phát triển ổn định, lâu dài, bền vững theo góc độ lợi ích kinh tế - xã hội tổng hợp. Bởi sẽ là bất cập nếu việc thực hiện một dự án phát triển hạ tầng kỹ thuật, hạ tầng xã hội hoặc phát triển kinh tế của một địa phương, quốc gia lại làm gia tăng tình trạng vô gia cư, thất nghiệp, tệ nạn xã hội và các căng thẳng chính trị - xã hội khác với các tổn thất khó đo lường cho cả hiện tại và tương lai, cả cấp vĩ mô lẫn vi mô.

Từ những phân tích nêu trên, thiết nghĩ cần phát triển quỹ và thị trường nhà ở cho người có thu nhập thấp trên cơ sở thúc đẩy xã hội hoá các hoạt động này với vai trò “nhạc trưởng” của Nhà nước.

Một mặt, cho phép các thành phần kinh tế và loại hình doanh nghiệp, tổ chức và cá nhân có đủ điều kiện kỹ thuật và tài chính đều được tham gia xây dựng nhà ở cho người có thu nhập thấp, không giới hạn về quy mô, lãnh thổ.

Đa dạng hoá các hình thức đầu tư (trực tiếp, gián tiếp), các loại hình tổ chức kinh doanh và phát triển nhà ở xã hội: 100% tư nhân, nhà nước, cổ phần, liên doanh, hiệp hội, đoàn thể, quỹ và các hợp tác xã... Đặc biệt, khuyến khích các tập đoàn kinh doanh bất động sản, xây dựng chuyên nghiệp (kể cả nước ngoài), có năng lực tài chính và công nghệ mạnh đầu tư trực tiếp vào lĩnh vực này.

Phát triển thị trường tài chính liên quan đến nhà ở cho người có thu nhập thấp: cho vay trả chậm trừ vào lương tháng, thuê mua, tín dụng tiêu dùng tín chấp và thế chấp. Phát triển các thị trường vật liệu xây dựng và các dịch vụ liên quan đến nhà ở cho người có thu nhập thấp…

Mặt khác, cần đề cao vai trò của Nhà nước trong phát triển và quản lý quỹ, thị trường nhà ở cho người có thu nhập thấp, mà nổi bật là: xây dựng và giám sát thực hiện các quy hoạch không gian và kiến trúc tổng thể, các tiêu chuẩn định mức kỹ thuật xây dựng đảm bảo an toàn và hài hoà cảnh quan đô thị (nên có những quy hoạch và tiêu chuẩn dành riêng cho các khu nhà ở cho người có thu nhập thấp); hoàn thiện cơ sở pháp lý cần thiết theo hướng tự do hoá và thị trường hoá, ban hành và thực hiện các chính sách miễn giảm thuế và các ưu đãi toàn diện khác nhằm khuyến khích đầu tư và phát triển quỹ nhà ở cho người có thu nhập thấp; xây dựng các quy chế quản lý hiệu quả các chung cư, ngăn chặn và trừng phạt nghiêm khắc các hành vi gian dối, tham nhũng và lãng phí trong xây dựng, quản lý nhà tái định cư, nhà cho người có thu nhập thấp, kể cả các nhà tình nghĩa, nhà tình thương và nhà đoàn kết…

Đặc biệt, cần thành lập Quỹ nhà quốc gia và địa phương, chuyên dành cho người có thu nhập thấp thuê và thuê mua. Nguồn tài chính của Quỹ là đa dạng, song chủ yếu được tạo lập từ nguồn ngân sách nhà nước, nguồn kinh phí dự án tái định cư, nguồn trích tiền đấu giá quyền sử dụng đất và tài sản công, các nguồn thu khác…

Nhiệm vụ chi chủ yếu của Quỹ là hỗ trợ phát triển nhà ở phục vụ các dự án tái định cư quốc gia và địa phương, phát triển quỹ nhà ở xã hội phục vụ tầng lớp lao động có thu nhập trung bình và thấp trong xã hội, thậm chí hỗ trợ người dân trong diện giải phóng mặt bằng của dự án đi xuất khẩu lao động để ổn định việc làm, tạo nguồn thu nhập mới góp phần ổn định cuộc sống và xây nhà cho bản thân, phòng ngừa các hậu quả tiêu cực của "hậu giải phóng mặt bằng".