Cấu trúc mạng lưới truyền thông xã hội và cơ chế lan truyền thông tin giả trong sinh viên

Khái niệm "buồng vang thông tin" (echo chamber) được hiểu là một môi trường nơi người bên trong chỉ tiếp nhận những thông tin, quan điểm giúp phản ánh và củng cố quan điểm sẵn có của họ. Bởi vậy, buồng vang thông tin được xem là tác nhân chính trong việc lan tỏa tin giả trên các phương tiện truyền thông xã hội. Trong môi trường này, các cá nhân sử dụng phương tiện truyền thông xã hội, nhất là các mạng xã hội phổ biến, chỉ tiếp xúc với những ý kiến, thông tin giống với quan điểm cá nhân, làm tăng sự thiên lệch và hạn chế góc nhìn đa chiều.

Cá nhân thường có xu hướng tin vào những nội dung phù hợp với hệ tư tưởng, quan điểm, niềm tin của họ. Việc cá nhân tiếp xúc thông tin một cách có chọn lọc hoặc thiên vị được xem là yếu tố chủ yếu quyết định mức độ nhạy cảm của họ đối với tin giả. Mặt khác, khả năng nhận thức cũng ảnh hưởng đến mức độ nhạy cảm với tin giả, quyết định việc cá nhân phân tích, tư duy về thông tin hay dễ dàng tin tưởng vào các thông tin được tiếp nhận. Từ nguồn tin ban đầu (có thể là tin giả), mỗi cá nhân tiếp tục góp phần lan truyền tin một cách vô tình hoặc cố ý, thông qua việc chia sẻ thông tin trên các phương tiện truyền thông xã hội. Hành vi này còn phụ thuộc vào mức độ tin cậy của nguồn tin, hoặc người gửi thông tin.

Mạng lưới kết nối truyền thông xã hội ảnh hưởng đến cơ chế lan tỏa tin giả trong sinh viên

Mạng lưới tương tác trên các nền tảng xã hội đã trở thành một phần không thể thiếu, tác động sâu sắc đến nhiều khía cạnh trong đời sống xã hội. Cấu trúc mạng lưới trên truyền thông xã hội gồm: Điểm nút - đại diện cho cá nhân, tổ chức hoặc nhóm tham gia mạng lưới; cạnh - đại diện cho mối quan hệ hoặc tương tác giữa các nút, như việc theo dõi, kết bạn, chia sẻ bài viết; cộng đồng - đại diện các nhóm nút có nhiều kết nối với nhau hơn so với các nút bên ngoài nhóm. Cấu trúc mạng lưới này ảnh hưởng đến cơ chế lan truyền tin giả, trong đó nhấn mạnh đến hiệu ứng đồng nhất, hiệu ứng bong bóng thông tin và người có sức ảnh hưởng.

Cấu trúc mạng xã hội sinh viên tham gia thường mang đặc điểm của một mạng lưới không đồng nhất, khi cá nhân đóng vai trò như các điểm nút trung tâm có số lượng liên kết lớn thành viên. Những điểm nút này thường là các cá nhân có nhiều bạn bè, người theo dõi trên mạng xã hội, hoặc người có sức ảnh hưởng, chủ nhiệm các câu lạc bộ, quản trị các fanpage… Thông tin được chia sẻ bởi các điểm nút trung tâm sẽ lan tỏa nhanh, mạnh và rộng hơn các nguồn tin khác. Bên cạnh đó, tin giả có khả năng lan nhanh và sâu hơn so với tin thật, phần lớn nhờ vào việc tận dụng các mắt xích trung tâm và các đặc trưng cảm xúc được khơi gợi. Không chỉ đối với các mạng tương tác lớn, mà ngay cả với mạng lưới trong các nhóm nhỏ với những người dùng liên kết rời rạc, ít có sự liên quan, vẫn cho thấy sự lan tỏa tin giả nhanh hơn so với tin thật.

Trong mạng lưới sinh viên, nơi các mối quan hệ thường mang tính tương tác mật thiết, gần gũi và thiếu sự đa dạng về nguồn thông tin, chỉ cần một số ít trung tâm chia sẻ thông tin sai lệch cũng đủ làm tin giả phát tán rộng rãi trong cộng đồng. Bởi vậy, việc nghiên cứu cấu trúc mạng xã hội cần xét đến các chiều cạnh cụ thể, như mạng lưới kết nối, mạng lưới đồng thuận, mạng lưới trung tâm, góp phần làm rõ mạng lưới tương tác ảnh hưởng đến cách thức sinh viên lan tỏa tin giả trên truyền thông xã hội. Các mạng lưới tương tác trên mạng xã hội gồm: Mạng lưới bạn bè trên trang cá nhân; nhóm cộng đồng đồng nhất; áp lực xã hội (sự đồng thuận trong nhóm khiến người dùng ít có sự hoài nghi về tin giả, sẵn sàng chia sẻ thông tin ngay cả khi bản thân chưa hoàn toàn tin tưởng); các mạng lưới có nhiều cộng đồng nhỏ (chung niềm tin, giá trị); mạng lưới không có cộng đồng nhỏ (đa dạng hơn và khó bị ảnh hưởng bởi một tin giả cụ thể).

Mô hình mạng lưới nhấn mạnh sự tương tác giữa hành vi cá nhân, kết nối xã hội và đặc điểm cấu trúc mạng lưới. Qua đó xem xét cách thức cá nhân, nhóm được kết nối và sự di chuyển của thông tin qua các kết nối này. Nhóm có tính liên kết càng chặt chẽ thì thông tin lan toả càng mạnh, bao gồm cả tin giả. Các cá nhân trong nhóm có xu hướng dễ đồng tình với quan điểm của người xung quanh, nên việc hạn chế tin giả trong nhóm gặp khó khăn. Mặt khác, nhóm có liên kết yếu thường chỉ đóng vai trò là cầu nối thông tin giữa các cá nhân, nhóm khác nhau. Chính bởi đặc điểm này mà cá nhân trong nhóm tiếp cận nhiều thông tin hơn, quan điểm đa dạng hơn, từ đó kiểm chứng được thông tin, tăng khả năng phát hiện tin giả.

Hành vi chia sẻ tin giả chịu ảnh hưởng lớn từ cấu trúc và mật độ kết nối của phương tiện truyền thông xã hội. Các mạng xã hội, như Facebook, Instagram, TikTok… được tổ chức thành mạng lưới kết nối, nơi mỗi cá nhân là một nút và các mối quan hệ tương tác hình thành các liên kết. Đặc trưng của nhóm sinh viên là mức độ gắn kết xã hội cao, thường xuyên tương tác với bạn bè, hội nhóm và cộng đồng học tập, có thể làm gia tăng nguy cơ khuếch tán tin giả. Ví dụ, khi thấy nhiều bạn bè chia sẻ cùng một thông tin, sinh viên sẽ có xu hướng hành động tương tự, ngay cả khi chưa chắc chắn về tính xác thực của thông tin đó. Bởi vậy, mạng xã hội không chỉ là nơi chia sẻ thông tin, mà còn là công cụ định hình hành vi và nhận thức của mỗi sinh viên.

Mạng lưới đồng thuận ảnh hưởng đến cơ chế lan tỏa tin giả trong sinh viên

Sự phát triển của các phương tiện truyền thông xã hội và khả năng kết nối mạnh mẽ đã thúc đẩy kết nối giữa các cá nhân, giữa doanh nghiệp với người dùng, kết nối đồng nghiệp, đối tác kinh doanh, nhà nghiên cứu học thuật và cộng đồng liên quan. Người dùng mạng xã hội thường có xu hướng hình thành các kết nối với cá nhân có cùng ý thức hệ (đồng dạng xã hội). Một phần bởi các thuật toán có xu hướng cá nhân hóa người dùng, gợi ý các nội dung phù hợp với sở thích cá nhân, hoặc gợi ý kết nối với những cá nhân tương tự. Bởi vậy, cá nhân có nhiều khả năng kết nối với các cá nhân khác, tạo thành nhóm có cùng hệ tư tưởng, giá trị, đặc điểm hay hoàn cảnh tương tự. Điều này dẫn đến việc cá nhân bị cô lập trong “bong bóng thông tin”, ít có cơ hội tiếp cận với những quan điểm mang tính xung đột. Môi trường phản hồi khép kín tạo cơ hội cho tin giả tồn tại và lan truyền, không chỉ qua một chiều thông tin mà còn qua cơ chế khuếch đại, nhờ sự lặp đi lặp lại trong mạng lưới bạn bè, nhóm và các diễn đàn sinh viên. Các thuật toán cũng có xu hướng gợi ý, đề xuất các nội dung gây chú ý, nhạy cảm và cảm xúc hóa - những yếu tố được xem là đặc trưng của tin giả. Điều này khiến sinh viên dễ rơi vào vòng lặp tiếp nhận và lan truyền thông tin thiếu kiểm chứng. Mặt khác, hiệu ứng tâm lý đám đông khiến sinh viên dễ dàng bắt chước và lặp lại hành vi chia sẻ thông tin mà không qua kiểm chứng.

Mạng lưới trung tâm ảnh hưởng đến lan tỏa tin giả trong sinh viên

Mạng lưới trung tâm có đặc trưng là khả năng kích hoạt hiệu ứng lan truyền theo tầng, trong đó thông tin được phát đi từ một nút trung tâm và tiếp tục được chia sẻ bởi các cá nhân khác. Mạng lưới trung tâm cũng nhấn mạnh vai trò của người có sức ảnh hưởng (được nhiều người theo dõi, có uy tín trong cộng đồng) trong việc lan truyền thông tin, kể cả thông tin giả.

Có 3 yếu tố chính tạo nên uy tín của người có sức ảnh hưởng trên mạng xã hội, đó là độ tin cậy, độ hấp dẫn và tính chuyên môn. Trong đó, độ tin cậy là yếu tố nền tảng, quyết định khả năng tác động của người ảnh hưởng đến quyết định và hành vi chia sẻ thông tin của người dùng. Sự hấp dẫn của người cung cấp thông tin được hình thành dựa trên sự quen thuộc, tương đồng, mức độ thiện cảm; thể hiện thông qua trí tuệ, tính cách và lối sống. Tính chuyên môn của người cung cấp thông tin đề cập đến các kỹ năng, năng lực và kiến ​​thức, liên quan đến trình độ học vấn, kinh nghiệm, khả năng, thành tích và địa vị của họ.

Trong môi trường truyền thông xã hội, sinh viên thường bị tác động bởi người có sức ảnh hưởng, fanpage trường học, hoặc các nhóm học tập lớn. Đây chính là các nút trung tâm trong mạng lưới, có khả năng điều phối và khuếch đại thông tin đến một lượng lớn người theo dõi. Người dùng mạng xã hội thường đánh giá độ tin cậy của thông tin dựa trên mức độ uy tín hoặc nổi tiếng của người chia sẻ, hơn là tính xác thực của nội dung. Bởi vậy, một bài đăng sai lệch từ một fanpage học đường hoặc người có sức ảnh hưởng, có thể được phát tán rất nhanh, vượt xa khả năng kiểm chứng thông tin của cá nhân. Cấu trúc tập trung của phương tiện truyền thông xã hội hiện đại, kết hợp với thuật toán ưu tiên nội dung có tương tác cao góp phần làm tăng nguy cơ lan tỏa tin giả trong cộng đồng sinh viên.

Cấu trúc mạng lưới tương tác trên truyền thông xã hội đã cho thấy những ảnh hưởng lớn tới việc lan truyền tin giả của người dùng, thông qua mạng lưới kết nối, mạng lưới đồng thuận và mạng lưới trung tâm. Ba mạng lưới này có mối quan hệ mật thiết và cùng góp phần lan tỏa thông tin (bao gồm tin giả) trên các phương tiện truyền thông xã hội. Trong các mạng lưới kết nối mạnh như gia đình, bạn bè thân thiết, thông tin dễ được tin tưởng và chấp nhận mà không qua kiểm chứng, nguyên nhân do sự tương đồng về quan điểm và áp lực đồng thuận nhóm. Tuy nhiên, điều này cũng giới hạn khả năng tiếp cận thông tin đa chiều, sinh viên dễ bị rơi vào “bong bóng thông tin”. Với đặc trưng thường xuyên tương tác trong cả hai loại mạng lưới trên mạng xã hội (bạn bè thân thiết và quan hệ xã hội mở rộng), sinh viên đang chịu ảnh hưởng đáng kể bởi thông tin chưa được kiểm chứng, tác động trực tiếp đến nhận thức và hành vi chia sẻ thông tin.

Việc chia sẻ thông tin chưa xác minh còn xuất phát từ nhu cầu kết nối xã hội ở nhóm sinh viên. Đó có thể là hành vi thể hiện sự yêu thích, tin tưởng của sinh viên đối với người cung cấp thông tin, hoặc đơn giản là cảm thấy tương đồng, duy trì sự chú ý và xây dựng mối quan hệ theo mục đích nhất định. Điều này cho thấy sự đan xen giữa mạng lưới ảnh hưởng và mạng lưới đồng thuận, nơi niềm tin cá nhân bị củng cố trong một không gian thông tin khép kín, tạo điều kiện cho các nhóm lợi ích khai thác và định hướng dư luận theo mục tiêu riêng.

Sự phát triển bùng nổ của các phương tiện truyền thông xã hội, bên cạnh những mặt tích cực trong kết nối cá nhân, cộng đồng, cũng cho thấy những hạn chế khi phát sinh nhiều thông tin giả mạo phát tán nhanh, khó kiểm soát. Phân tích, hiểu rõ về cơ chế lan truyền tin giả trên các phương tiện truyền thông xã hội là việc làm cần thiết để có giải pháp quản lý, giám sát hiệu quả, giảm thiểu tác hại của tin giả đến công chúng, nhất là sinh viên./.