Chiến lược mới của Mỹ đối với một Trung Quốc mới

 TCCSĐT- Vào năm 2010 và đầu năm 2011, trên thế giới nổi lên đợt tranh luận mới về tương quan lực lượng đang thay đổi ngày càng nhanh giữa Mỹ và Trung Quốc; sự tăng cường “trở lại châu Á” của Mỹ và các kịch bản về mô thức quan hệ giữa hai nước Mỹ - Trung Quốc, phản ứng và những lựa chọn chính sách của các nước khu vực trong cấu trúc quyền lực mới ở châu Á - Thái Bình Dương…(1)

“Cảm hứng” chính của đợt tranh luận này là Trung Quốc dường như đang khẳng định vị thế nước lớn của mình trong khu vực và trên thế giới với những hành động tự tin, quyết đoán; chính quyền của Tổng thống Mỹ B.Ô-ba-ma sau năm đầu tiên tập trung củng cố nội bộ đã công bố một loạt điều chỉnh, cam kết chính sách mạnh mẽ và có những triển khai bước đầu ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương; và sự tự tin dâng cao từ cả hai phía đã dẫn đến những va chạm về lợi ích, kể cả lợi ích chiến lược, làm nóng lên quan hệ Mỹ - Trung Quốc trong quỹ đạo hình sin vừa hợp tác, hoà hoãn vừa cạnh tranh được duy trì từ 3 thập niên qua.

Xoay quanh chủ đề này có ba luồng quan điểm chính trong cuộc tranh luận hiện nay. Quan điểm thứ nhất cho rằng, quyền lực toàn cầu tiếp tục có sự dịch chuyển về khu vực châu Á - Thái Bình Dương, nơi Trung Quốc với thế và lực gia tăng nhanh chóng đang đẩy mạnh hiện đại hoá quân đội, phát huy “sức mạnh mềm” và nỗ lực xác lập những luật chơi mới ở khu vực. Thứ hai, Mỹ vẫn giữ ưu thế về sức mạnh tổng thể so với Trung Quốc về lâu dài; vai trò lãnh đạo cũng như cam kết chiến lược của Mỹ vẫn được duy trì, góp phần xây dựng một cấu trúc an ninh khu vực ổn định, bền vững mà trong đó, Mỹ và Trung Quốc cùng chia sẻ sự lãnh đạo nhưng không liên kết theo mô hình G-2. Luồng quan điểm thứ ba cho rằng, cạnh tranh, thậm chí xung đột chiến lược là không tránh khỏi trong thời kỳ quá độ quyền lực ở khu vực, nhưng khó có kịch bản trật tự hai cực, hai phe ở khu vực.

Mặc dù có sự khác nhau trong ba luồng quan điểm trên nhưng có thể thấy rằng, cả ba đều có điểm chung là dự báo mặt hợp tác sẽ lớn hơn mặt cạnh tranh ở khu vực, và, Mỹ thông qua cách tiếp cận mềm dẻo, tổng hợp kiểu “sức mạnh thông minh”, vừa gắn kết, vừa kiềm chế Trung Quốc thông qua mạng lưới đồng minh, đối tác và các cơ chế đa phương. Kịch bản bá quyền Mỹ ở khu vực, kịch bản G-2(2) hay kịch bản đối đầu kiểu hai phe, hai cực đều không nhận được sự ủng hộ rộng rãi của giới học giả.

Vì sao Mỹ điều chỉnh chiến lược?

Một Trung Quốc mới đòi hỏi Mỹ cần có một chiến lược mới - đó là lời kêu gọi của chuyên gia về Trung Quốc Đây-vít Sam-bót (David Shambaugh) trong bài báo gây chú ý đối với dư luận trên Tạp chí Current History (tháng 9-2010). Tác giả bài báo cho rằng, nhìn lại 30 năm qua, chiến lược của Mỹ đối với Trung Quốc về cơ bản đã thành công, góp phần thúc đẩy Trung Quốc cải cách, mở cửa, hội nhập ngày càng sâu rộng vào hệ thống quốc tế ... Trong bối cảnh tương quan so sánh lực lượng giữa Mỹ và các cường quốc khác đang thay đổi và cục diện khu vực có nhiều biến chuyển lớn, đặc biệt là sự trỗi dậy mạnh mẽ trên nhiều phương diện của Trung Quốc, đã đến lúc Mỹ cần đánh giá lại tổng thể chiến lược với Trung Quốc dựa trên 4 trụ cột là: (i) định hình nhằm tác động thay đổi xã hội Trung Quốc; (ii) gắn kết do cựu Tổng thống Bin Clin-tơn khởi xướng và đẩy mạnh mặt hợp tác với Trung Quốc; (iii) hòa nhập Trung Quốc vào hệ thống đa phương quốc tế; và (iv) kiềm tỏa chiến lược thông qua tăng cường hệ thống trục và nan hoa (hub and spokes), củng cố quan hệ với đồng minh và các đối tác để đạt ưu thế chiến lược với Trung Quốc.

Theo Đ.Sam-bót, một chiến lược mới với Trung Quốc cần tính tới đầy đủ những thay đổi về sức mạnh, hành vi của Trung Quốc ở các cấp độ nội bộ, song phương, khu vực và toàn cầu. Theo đó, Mỹ cần thừa nhận và học cách chung sống, đối thoại với Trung Quốc, xây dựng và đặt chiến lược mới với Trung Quốc trong tổng thể chiến lược khu vực rộng lớn hơn của Mỹ, cùng chung tay với các nước khu vực (bao gồm cả nước lớn và nhỏ, trong đó có ASEAN) xây dựng một cấu trúc an ninh mới thay thế cho hệ thống trục và nan hoa đã lỗi thời.

Ý tưởng trên ít nhiều đã được lồng ghép trong các thông điệp chính sách khu vực của chính quyền B.Ô-ba-ma. Tuy nhiên, phải sau 2 năm thử nghiệm, nghiên cứu, ý tưởng đó mới được thể hiện rõ nét và có hệ thống trong bài phát biểu “Tầm nhìn rộng lớn về quan hệ Trung - Mỹ trong thế kỷ XXI”(3) (ngày 14-1-2011) của Ngoại trưởng Mỹ H.Clin-tơn ngay trước thềm chuyến thăm Mỹ của Chủ tịch Trung Quốc Hồ Cẩm Đào.

Bài phát biểu nhấn mạnh tầm quan trọng của quan hệ Mỹ - Trung Quốc đối với hòa bình, ổn định ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương từ khi hai nước thiết lập quan hệ ngoại giao (năm 1979) nói chung, và từ khi Tổng thống B.Ô-ba-ma lên cầm quyền (2009) nói riêng. Quan hệ hai nước đã vượt ra khỏi khuôn khổ khu vực và mang tầm cỡ toàn cầu; nền kinh tế hai nước liên quan rất mật thiết với nhau; hai nước cũng đang gánh vác những nghĩa vụ, trách nhiệm toàn cầu. Đó chính là thừa nhận một sự thay đổi về chất của mối quan hệ. Trong bối cảnh thế kỷ XXI đang thay đổi nhanh chóng, các chủ thể phi nhà nước và nhiều thách thức mới đang nổi lên, Mỹ coi Trung Quốc là một cường quốc đang lên đặc biệt trong thế kỷ XXI, chấp nhận chia sẻ gánh nặng chung giải quyết các vấn đề của thế giới, tuân thủ và đóng góp vào xây dựng một trật tự quốc tế dựa trên luật lệ. Mỹ không coi Trung Quốc là mối đe dọa và không có ý định kiềm chế sự trỗi dậy của Trung Quốc; bất đồng, khác biệt giữa hai nước lớn như Mỹ và Trung Quốc là không thể tránh khỏi, và cần được xử lý trong khuôn khổ hợp tác sâu rộng, bền chặt hơn. Quan hệ Trung - Mỹ là quan hệ cùng thắng, cùng đi trên một con thuyền(4); tuy nhiên, đó là mối quan hệ phức tạp, hợp tác đan xen với cạnh tranh, và sự cạnh tranh tất yếu đó không được làm tổn hại lợi ích phát triển của nhau và không đe dọa đến hòa bình, ổn định, thịnh vượng của khu vực nói chung. Điều này cũng phù hợp với chính sách của các nước khu vực muốn phát triển quan hệ cân bằng với cả Trung Quốc và Mỹ.

Tích cực, hợp tác và toàn diện

Từ cách tiếp cận mới đối với Trung Quốc, Mỹ đề xuất xây dựng quan hệ tích cực, hợp tác và toàn diện với Trung Quốc trong thời gian tới(5). Chính sách của Mỹ đối với Trung Quốc được triển khai lồng ghép trong chiến lược 3 trọng tâm: (i) gắn kết mạnh mẽ với khu vực châu Á - Thái Bình Dương; (ii) xây dựng sự tin cậy (chiến lược) trong quan hệ Mỹ - Trung Quốc; (iii) mở rộng hợp tác kinh tế, chính trị và an ninh ở mức tối đa với Trung Quốc và cộng đồng quốc tế(6).

Về trọng tâm thứ nhất, Mỹ đặt quan hệ Mỹ - Trung Quốc trong tổng thể chiến lược rộng lớn hơn của Mỹ đối với khu vực; phủ nhận những đồn đoán về kịch bản G-2, bác bỏ quan điểm Mỹ đặt quan hệ Mỹ - Trung Quốc lên trên chiến lược chung đối với khu vực; khẳng định lại vai trò của ngoại giao tiền tiêu (forward-deployed diplomacy) với 3 mục tiêu chính ở khu vực là (i) tăng cường quan hệ đồng minh, (ii) mở rộng quan hệ đối tác và (iii) đẩy mạnh tham gia vào các cơ chế đa phương như Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP), Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á – Thái Bình Dương (APEC), Diễn đàn khu vực ASEAN (ARF), Cấp cao Đông Á (EAS), đồng thời nhấn mạnh diễn đàn đa phương sẽ khuyến khích hành vi có trách nhiệm và kiềm chế những hành động phương hại hòa bình, ổn định, thịnh vượng của khu vực(7).

Về trọng tâm thứ hai, do sự nghi kỵ chiến lược giữa hai bên vẫn còn sâu sắc nên hai bên phải xây dựng thói quen hợp tác, tôn trọng lợi ích của nhau và giải quyết những bất đồng nổi lên. Cụ thể, cần phát huy cơ chế Đối thoại Kinh tế và Chiến lược (S&ED); tăng cường hợp tác quân sự theo hướng ổn định, minh bạch; giao lưu nhân dân…(8).

Về trọng tâm thứ ba, Mỹ sẽ khuyến khích Trung Quốc thực hiện vai trò, nghĩa vụ nước lớn của mình trên thế giới; tăng cường hợp tác với Trung Quốc và cộng đồng quốc tế để giải quyết các thách thức chung về kinh tế, các điểm nóng trên thế giới, các vấn đề toàn cầu và dân chủ, nhân quyền. Mỹ và Trung Quốc sẽ tăng cường hợp tác trong G20; hợp tác về thương mại, đầu tư, công nghệ cao; an ninh hạt nhân và biến đổi khí hậu; viện trợ, đầu tư của Trung Quốc ở các nước đang phát triển, đặc biệt ở châu Phi, cần tuân thủ những chuẩn mực quốc tế... (9). Đặc biệt, Mỹ dành cho mỗi vấn đề Bắc Triều Tiên và dân chủ, nhân quyền 5 đoạn phân tích các bước tiếp cận cụ thể và hợp tác với Trung Quốc. Điều này thể hiện sự quan tâm và ưu tiên lớn của Mỹ trong thời gian tới(10).

Như vậy, sau khi đã công bố chính sách chung đối với khu vực châu Á - Thái Bình Dương và trải qua năm 2010 nhiều sóng gió trong quan hệ Mỹ - Trung Quốc, chính quyền B. Ô-ba-ma lần đầu tiên chính thức công bố chiến lược với tầm nhìn dài hạn đối với Trung Quốc nhằm đưa quan hệ Mỹ - Trung Quốc đi vào quỹ đạo ổn định, dễ dự báo hơn. Tuy không phải là đột phá nhưng khuôn khổ, tên gọi của quan hệ đã được xác định rõ là “Tích cực, hợp tác và toàn diện trong thế kỷ XXI”. Trong chuyến thăm Mỹ của Chủ tịch Trung Quốc Hồ Cẩm Đào, hai nguyên thủ đều sử dụng tên gọi này để mô tả quan hệ giữa hai nước.

Vừa hợp tác vừa cạnh tranh

Chiến lược của Mỹ đối với Trung Quốc, về cơ bản, nhất quán với chiến lược tổng thể và những hoạt động triển khai của Mỹ đối với khu vực trong thời gian qua. Ba trọng tâm của chiến lược thực chất là sự lồng ghép với 3 trọng tâm của chiến lược châu Á - Thái Bình Dương mà Mỹ đã công bố trước đây. Theo đó, quan hệ Mỹ - Trung Quốc chỉ được xem là một bộ phận cấu thành trong cấu trúc khu vực đang được định hình, chứ không phải đứng lên trên, bắt tay thỏa hiệp và chi phối cấu trúc đó theo mô hình G-2. Cấu trúc đó gồm 3 thành tố chính: mạng lưới đồng minh của Mỹ, các quan hệ đối tác của Mỹ, và các cơ chế hợp tác đa phương về kinh tế, chính trị, an ninh (đặc biệt là TPP, APEC, EAS).

Một nét mới nữa là Mỹ nhấn mạnh rõ tuy tiềm năng hợp tác là rất lớn nhưng bất đồng là đương nhiên và cạnh tranh là tất yếu. Đặc điểm này thể hiện cái nhìn thực tế hơn của Mỹ về giới hạn của hợp tác trong quan hệ vừa hợp tác, vừa cạnh tranh với Trung Quốc, đồng thời cho thấy sự cấp thiết phải tăng cường hợp tác, đối thoại để vượt qua bất đồng, xử lý khủng hoảng, cạnh tranh cùng thắng. Mỹ cũng mong muốn kết hợp vừa khéo léo, vừa cứng rắn hơn giữa chính sách can dự và kiềm chế dưới vỏ bọc học thuyết “sức mạnh thông minh”, trong đó thay vì thỏa hiệp, đánh đổi với Trung Quốc nhiều hơn, Mỹ sẽ giữ vững và triển khai nhất quán những lập trường đối ngoại mang tính nguyên tắc của mình ở khu vực, qua đó tăng uy tín, vai trò của Mỹ trong một cấu trúc khu vực đang định hình. Bên cạnh đó, việc chuyển liên tục các thông điệp chính sách rõ ràng, công khai trong thời gian qua phản ánh cách thức chủ động “chơi bài ngửa” của chính quyền B. Ô-ba-ma, muốn tập hợp dư luận, xác lập luật chơi chung để đưa Trung Quốc vào thế phải chấp nhận.

Tuyên bố chung Mỹ - Trung Quốc và những phát biểu của Chủ tịch Hồ Cẩm Đào trong chuyến thăm Mỹ cho thấy Trung Quốc nhất trí với Mỹ về một số điểm cơ bản như khuôn khổ, tên gọi mới của quan hệ; tư tưởng đẩy mạnh hợp tác, đối thoại, cùng đi trên một con thuyền. Điểm khác biệt đáng chú ý là trong khi Tổng thống B.Ô-ba-ma nêu bất đồng là đương nhiên và cạnh tranh là tất yếu thì Chủ tịch Hồ Cẩm Đào nhấn mạnh nhiều lần rằng hai nước cần tôn trọng và thỏa hiệp lợi ích của nhau, bao gồm lợi ích cốt lõi và lợi ích phát triển. Điều đó cho thấy, tuy sự gắn kết, tùy thuộc lẫn nhau giữa hai nền kinh tế là rất lớn nhưng những bất đồng, nghi kỵ chiến lược, khác biệt về giá trị vẫn là rào cản lớn.

Với chiến lược mới đối với Trung Quốc, Mỹ muốn trấn an, thuyết phục các nước trong khu vực tin tưởng hơn vào sự ổn định về chính sách và sự nhất quán giữa chính sách và triển khai của Mỹ đối với châu Á - Thái Bình Dương và trong quan hệ Mỹ - Trung Quốc, chí ít là dưới thời của chính quyền B. Ô-ba-ma. Mỹ cũng muốn cho các nước thấy xu thế hòa dịu, triển vọng hợp tác theo tinh thần “cổ đông có trách nhiệm” trong quan hệ Mỹ - Trung Quốc càng lớn thì cả khu vực đều có lợi, cấu trúc khu vực sẽ sớm được định hình và các nước trong khu vực càng có điều kiện đẩy mạnh triển khai chính sách cân bằng quan hệ với cả Mỹ và Trung Quốc./.

________________

(2) Xem: Vũ Lê Thái Hoàng, “Quan hệ Mỹ - Trung Quốc và trật tự khu vực châu Á - Thái Bình Dương”, Tạp chí Nghiên cứu Quốc tế, số 1 (80) (3/2010), trang 83-94

(3) Xem: Hillary Clinton, “Inaugural Richard C.Holbrooke Lecture on a Broad Vision of US-China Relations in the 21^st Century”, 14/1/2011, truy cập tại http://www.state.gov/secretary/rm/2011/01/154653.htm.

(4) Trong phát biểu nhân chuyến thăm Mỹ, Chủ tịch Trung Quốc cũng nhất trí sử dụng hình ảnh này để mô tả quan hệ

(5) Tổng thống B.Ô-ba-ma và Chủ tịch Hồ Cẩm Đào đều đã sử dụng thống nhất nội hàm quan hệ này trong các phát biểu chính thức trong thời gian Chủ tịch Hồ Cẩm Đào thăm chính thức Hoa Kỳ từ ngày 18 đến 21-1.

(6) Xem: Hillary Clinton, “Inaugural Richard C.Holbrooke Lecture on a Broad Vision of US-China Relations in the 21^st Century”, 14/1/2011, truy cập tại http://www.state.gov/secretary/rm/2011/01/154653.htm

(7) Như trên.

(8) Xem: Hillary Clinton, “Inaugural Richard C.Holbrooke Lecture on a Broad Vision of US-China Relations in the 21^st Century”, 14-1-2011, truy cập tại http://www.state.gov/secretary/rm/2011/01/154653.htm.

(9) Trong phát biểu họp báo sau hội đàm hai nhà lãnh đạo, Tổng thống B.Ô-ba-ma còn chủ động nêu Mỹ có lợi ích căn bản trong việc duy trì tự do hàng hải, thông thương không bị cản trở và tôn trọng luật pháp quốc tế, giải quyết hòa bình các bất đồng, tranh chấp. Đáp lại, Chủ tịch Hồ Cẩm Đào nhấn mạnh hai nước cần tôn trọng sự lựa chọn con đường phát triển và lợi ích cốt lõi của nhau.

(10) Xem: Hillary Clinton, “Inaugural Richard C.Holbrooke Lecture on a Broad Vision of US-China Relations in the 21^st Century”, 14/1/2011, truy cập tại http://www.state.gov/secretary/rm/2011/01/154653.htm.