Phát triển đô thị di sản gắn với bảo đảm quốc phòng, an ninh nhìn từ thực tiễn tỉnh Ninh Bình

Các yếu tố thúc đẩy phát triển đô thị di sản

Tỉnh Ninh Bình là nơi hội tụ nhiều điều kiện thuận lợi để phát triển đô thị di sản. Với vị trí chiến lược cửa ngõ phía nam đồng bằng sông Hồng, gắn kết chặt chẽ với các vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ, tỉnh Ninh Bình vừa có vai trò địa - chính trị, địa - quân sự quan trọng, vừa có nguồn tài nguyên văn hóa, thiên nhiên đặc sắc. Đặc biệt, Quần thể danh thắng Tràng An - Di sản Văn hóa và thiên nhiên thế giới, cùng với di tích lịch sử cố đô Hoa Lư đã tạo nên thương hiệu quốc tế cho tỉnh Ninh Bình.

Đô thị di sản là đô thị hình thành và phát triển dựa trên nền tảng giá trị văn hóa, lịch sử, thiên nhiên; nơi bảo tồn di sản và phát triển kinh tế - xã hội được kết hợp hài hòa. Không giống như các đô thị công nghiệp thuần túy, đô thị di sản coi trọng yếu tố bản sắc, lấy di sản làm trụ cột định hình không gian, kiến trúc, kinh tế và lối sống đô thị. Đặc trưng của đô thị di sản là sự hiện diện của hệ thống di tích, danh thắng, kiến trúc cổ và không gian văn hóa truyền thống, được bảo tồn nguyên vẹn hoặc phục dựng có chọn lọc. Đây không chỉ là nơi lưu giữ ký ức lịch sử mà còn là môi trường sống hài hòa giữa quá khứ và hiện tại. Bên cạnh đó, đô thị di sản thường mang đậm bản sắc địa phương, thể hiện qua lối sống, tập quán, lễ hội và nghệ thuật dân gian của cộng đồng cư dân địa phương. Việc quy hoạch và phát triển hạ tầng trong đô thị di sản cũng được định hướng theo nguyên tắc tôn trọng cảnh quan, hạn chế can thiệp thô bạo vào không gian di sản. Đồng thời, yếu tố kinh tế - xã hội được lồng ghép khéo léo thông qua phát triển du lịch văn hóa, dịch vụ sáng tạo và giáo dục di sản. Chính sự kết hợp giữa bảo tồn và phát triển, giữa truyền thống và hiện đại đã tạo nên giá trị đặc thù, khiến đô thị di sản trở thành biểu tượng của sự bền vững và chiều sâu văn hóa trong tiến trình đô thị hóa.

Vì vậy, việc phát triển đô thị di sản tại Ninh Bình là yêu cầu tất yếu, sự lựa chọn chiến lược nhằm bảo tồn giá trị văn hóa - lịch sử gắn với phát triển kinh tế bền vững. Ninh Bình hội tụ đầy đủ các điều kiện, yếu tố thuận lợi để thúc đẩy quá trình này, bao gồm: Thứ nhất, tỉnh Ninh Bình có hệ thống di sản phong phú, đặc biệt là Quần thể danh thắng Tràng An - Di sản Văn hóa và Thiên nhiên thế giới đầu tiên của Việt Nam được UNESCO công nhận. Đây là nền tảng cốt lõi để hình thành đô thị di sản, tạo sức hút mạnh mẽ đối với du lịch, đầu tư và nghiên cứu khoa học. Bên cạnh đó, các di tích lịch sử, như cố đô Hoa Lư, chùa Bái Đính, nhà thờ đá Phát Diệm… góp phần làm giàu thêm bản sắc di sản của đô thị, tạo nên không gian văn hóa đặc trưng. Thứ hai, định hướng phát triển của tỉnh Ninh Bình thể hiện rõ tầm nhìn chiến lược trong phát triển đô thị di sản. Việc quy hoạch đô thị gắn với bảo tồn di sản, phát triển du lịch sinh thái, du lịch tâm linh và du lịch trải nghiệm đã tạo ra mô hình phát triển hài hòa giữa truyền thống và hiện đại. Chính quyền địa phương chú trọng đầu tư hạ tầng, cải thiện chất lượng dịch vụ, đồng thời ban hành các cơ chế, chính sách khuyến khích bảo tồn và khai thác di sản một cách bền vững. Thứ ba, sự đồng thuận của cộng đồng dân cư là yếu tố then chốt. Người dân Ninh Bình ngày càng nhận thức rõ giá trị di sản, tích cực tham gia vào công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản, văn hóa truyền thống, từ đó tạo nên sức mạnh nội sinh thúc đẩy phát triển đô thị di sản.

Mối quan hệ giữa phát triển đô thị di sản và bảo đảm quốc phòng, an ninh

Đô thị vừa là không gian phát triển kinh tế - xã hội, vừa là vị trí chiến lược về chính trị, quân sự. Đặc biệt, các đô thị di sản thường có giá trị văn hóa - tinh thần cao, do đó cần được chú trọng bảo vệ trước những nguy cơ xâm hại từ bên ngoài cũng như những thách thức an ninh phi truyền thống.

Mối quan hệ giữa phát triển đô thị di sản và bảo đảm quốc phòng, an ninh là một vấn đề mang tính chiến lược, đòi hỏi sự hài hòa giữa bảo tồn giá trị lịch sử - văn hóa và bảo vệ chủ quyền, ổn định xã hội. Đây là mối quan hệ hai chiều, tương hỗ lẫn nhau, nếu được định hướng đúng đắn sẽ tạo ra nền tảng vững chắc cho sự phát triển bền vững của quốc gia.

Một mặt, phát triển đô thị di sản góp phần củng cố quốc phòng, an ninh. Các đô thị di sản, như Hà Nội, Huế, Hội An… không chỉ là nơi lưu giữ ký ức lịch sử, mà còn là biểu tượng của bản sắc văn hóa dân tộc. Việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản giúp tăng cường lòng yêu nước, ý thức tự hào dân tộc, từ đó tạo nên sức mạnh mềm trong bảo vệ Tổ quốc. Đồng thời, các đô thị di sản thường là trung tâm kinh tế - văn hóa - du lịch, thu hút đầu tư, nâng cao đời sống nhân dân, góp phần ổn định xã hội - một yếu tố cốt lõi trong bảo đảm an ninh quốc gia. Hơn nữa, việc quy hoạch phát triển đô thị di sản theo hướng thông minh, bền vững còn giúp nâng cao năng lực ứng phó với các tình huống khẩn cấp, thiên tai, dịch bệnh, những thách thức an ninh phi truyền thống ngày càng gia tăng.

Ngược lại, bảo đảm quốc phòng, an ninh là điều kiện tiên quyết để phát triển đô thị di sản một cách hiệu quả. Không gian di sản chỉ có thể được bảo tồn và phát huy giá trị trong môi trường ổn định, an toàn. Nếu an ninh bị đe dọa, các hoạt động bảo tồn, trùng tu, khai thác di sản sẽ bị gián đoạn, thậm chí bị phá hoại. Việc kiểm soát chặt chẽ các hoạt động xây dựng, đầu tư trong khu vực di sản nhằm ngăn chặn nguy cơ xâm phạm, biến dạng không gian văn hóa của di sản là một phần trong công tác bảo vệ an ninh văn hóa. Ngoài ra, trong bối cảnh toàn cầu hóa, các đô thị di sản dễ trở thành mục tiêu của các hoạt động tuyên truyền sai lệch, xâm nhập văn hóa, nếu không có sự bảo vệ vững chắc từ hệ thống quốc phòng, an ninh.

Thực tiễn phát triển đô thị di sản gắn với bảo đảm quốc phòng, an ninh tại tỉnh Ninh Bình

Trong tiến trình công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước, việc phát triển đô thị gắn với bảo tồn di sản văn hóa đang trở thành xu thế tất yếu, đặc biệt tại những địa phương có tiềm năng lớn về giá trị lịch sử và cảnh quan như tỉnh Ninh Bình. Là vùng đất địa linh nhân kiệt, nơi hội tụ các giá trị văn hóa, lịch sử và thiên nhiên đặc sắc, tỉnh Ninh Bình đã và đang từng bước xây dựng mô hình đô thị di sản, đồng thời chú trọng lồng ghép với nhiệm vụ bảo đảm quốc phòng, an ninh trong tiến trình phát triển.

Thực tiễn tại Ninh Bình cho thấy, quá trình phát triển đô thị di sản được triển khai trên nền tảng bảo tồn và phát huy giá trị của Quần thể danh thắng Tràng An - Di sản Văn hóa và Thiên nhiên thế giới được UNESCO công nhận. Đây là điểm tựa quan trọng để tỉnh định hướng phát triển không gian đô thị theo hướng hài hòa giữa truyền thống và hiện đại. Các khu vực, như thành phố Ninh Bình (cũ), huyện Hoa Lư (cũ), Gia Viễn (cũ)… đang từng bước được quy hoạch bài bản, với sự kết hợp giữa kiến trúc hiện đại và bảo tồn các công trình cổ, di tích lịch sử, không gian văn hóa tâm linh.

Song song với đó, công tác quốc phòng, an ninh luôn được đặt trong mối quan hệ hữu cơ với phát triển đô thị. Tỉnh ủy, Ủy ban nhân dân tỉnh Ninh Bình đã chỉ đạo các cấp, ngành tích cực triển khai các giải pháp bảo vệ an ninh chính trị, trật tự, an toàn xã hội, đặc biệt tại các khu vực trọng điểm về du lịch và di sản. Lực lượng công an địa phương phối hợp chặt chẽ với chính quyền cơ sở trong việc tuần tra, kiểm soát, xử lý các hành vi vi phạm pháp luật, bảo đảm môi trường an toàn cho người dân và du khách.

Một điểm đáng chú ý là sự gắn kết giữa phát triển kinh tế - du lịch với củng cố tiềm lực quốc phòng. Các tuyến giao thông huyết mạch như quốc lộ 1A, đường cao tốc Bắc - Nam, đường thủy trên sông Hoàng Long… không chỉ phục vụ phát triển kinh tế mà còn đóng vai trò chiến lược trong bảo đảm cơ động lực lượng, ứng phó với các tình huống quốc phòng, an ninh. Việc quy hoạch các khu dân cư, khu du lịch, khu công nghiệp đều được lồng ghép yếu tố quốc phòng, an ninh, bảo đảm khả năng huy động lực lượng và phương tiện khi cần thiết.

Ngoài ra, công tác giáo dục quốc phòng, an ninh cho nhân dân, đặc biệt là cộng đồng dân cư sống trong vùng di sản được chú trọng. Các chương trình tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật, nâng cao nhận thức về bảo vệ di sản gắn với giữ gìn an ninh trật tự được triển khai thường xuyên, góp phần xây dựng thế trận quốc phòng toàn dân, thế trận an ninh nhân dân vững chắc. Người dân không chỉ là chủ thể bảo tồn di sản mà còn là lực lượng nòng cốt trong việc phát hiện, ngăn chặn các hành vi xâm phạm an ninh, trật tự.

Thực tiễn tại Ninh Bình đã chứng minh rằng, phát triển đô thị di sản không thể tách rời nhiệm vụ bảo đảm quốc phòng, an ninh. Đây là mối quan hệ biện chứng, trong đó sự ổn định về chính trị, an ninh là điều kiện tiên quyết để bảo tồn và phát huy giá trị di sản, đồng thời di sản văn hóa - lịch sử chính là nguồn lực tinh thần to lớn để củng cố thế trận quốc phòng, an ninh.

Một số giải pháp

Để tiếp tục phát huy hiệu quả mô hình phát triển đô thị di sản gắn với bảo đảm quốc phòng, an ninh, tỉnh Ninh Bình cần triển khai đồng bộ các nhóm giải pháp mang tính chiến lược, toàn diện và bền vững.

Một là, hoàn thiện quy hoạch tổng thể phát triển đô thị di sản theo hướng tích hợp giữa bảo tồn di sản, phát triển kinh tế - xã hội và bảo đảm quốc phòng, an ninh sau sáp nhập đơn vị hành chính cấp tỉnh và thực hiện mô hình chính quyền địa phương hai cấp. Quy hoạch phải xác định rõ các vùng lõi di sản, vùng đệm, vùng phát triển đô thị hiện đại, đồng thời lồng ghép các yếu tố phòng thủ, như hệ thống giao thông chiến lược, khu vực dự phòng cho quốc phòng, các công trình có thể chuyển đổi chức năng khi có tình huống khẩn cấp. Việc quy hoạch cần có sự tham gia của các chuyên gia văn hóa, kiến trúc, quân sự và quản lý đô thị để bảo đảm tính khả thi và hiệu quả.

Hai là, tăng cường đầu tư hạ tầng kỹ thuật và hạ tầng quốc phòng, an ninh tại các khu vực đô thị di sản. Hệ thống camera giám sát, trung tâm điều hành an ninh, lực lượng tuần tra cơ động cần được bố trí hợp lý, đặc biệt tại các điểm du lịch, di tích lịch sử, nơi tập trung đông người. Đồng thời, cần xây dựng các phương án phòng, chống cháy nổ, cứu hộ cứu nạn, ứng phó với thiên tai và các tình huống an ninh phi truyền thống như dịch bệnh, khủng bố, tội phạm công nghệ cao.

Ba là, phát huy vai trò của cộng đồng dân cư trong bảo vệ di sản và giữ gìn an ninh trật tự. Cần xây dựng các mô hình “Khu dân cư an toàn - thân thiện - văn hóa”, “Tổ tự quản bảo vệ di sản”, “Câu lạc bộ an ninh du lịch”… nhằm huy động sức mạnh toàn dân trong công tác bảo vệ di sản và bảo đảm an ninh trật tự. Việc tuyên truyền, giáo dục ý thức quốc phòng, an ninh cần được thực hiện thường xuyên, đa dạng hóa hình thức như hội thảo, triển lãm, sân khấu hóa, truyền thông số…

Bốn là, nâng cao năng lực quản lý nhà nước về đô thị di sản và quốc phòng, an ninh. Cần đào tạo đội ngũ cán bộ có trình độ chuyên môn cao, am hiểu về văn hóa, quy hoạch, an ninh và quản lý đô thị. Đồng thời, tăng cường phối hợp liên ngành giữa các cơ quan văn hóa, du lịch, công an, quân sự, xây dựng… để bảo đảm sự thống nhất trong chỉ đạo và triển khai các nhiệm vụ liên quan.

Năm là, đẩy mạnh hợp tác quốc tế trong bảo tồn di sản và bảo đảm an ninh du lịch. Tỉnh Ninh Bình cần tranh thủ sự hỗ trợ của các tổ chức quốc tế, như UNESCO, JICA, UN-Habitat… trong việc xây dựng mô hình đô thị di sản bền vững, đồng thời học hỏi kinh nghiệm từ các quốc gia thành công trong việc kết hợp bảo tồn di sản với bảo đảm an ninh như Nhật Bản, Pháp, Hàn Quốc. Việc hợp tác không chỉ giúp nâng cao năng lực quản lý mà còn góp phần quảng bá hình ảnh tỉnh Ninh Bình ra thế giới, thu hút đầu tư và du lịch chất lượng cao./.