Bảo đảm quyền hưởng an sinh xã hội của người lao động khuyết tật thông qua các quy định về bảo hiểm xã hội ở Việt Nam hiện nay

Quyền được hưởng an sinh xã hội của người lao động

Quyền được hưởng an sinh xã hội là một trong những quyền con người cơ bản, được ghi nhận trong Điều 22 của Tuyên ngôn thế giới về quyền con người (UDHR) năm 1948: “Với tư cách là thành viên của xã hội, mọi người đều có quyền được hưởng an sinh xã hội cũng như được thực hiện các quyền về kinh tế, xã hội và văn hóa không thể thiếu đối với nhân phẩm và tự do phát triển nhân cách của mình, thông qua nỗ lực quốc gia, hợp tác quốc tế và phù hợp với hệ thống tổ chức và nguồn lực của mỗi quốc gia”.

Điều 9, Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội, văn hoá (ICESCR) năm 1966 cũng khẳng định: “Các quốc gia thành viên Công ước này thừa nhận quyền của mọi người được hưởng an sinh xã hội, kể cả BHXH”. Theo đó, tuỳ thuộc vào tình hình kinh tế - xã hội của đất nước, mỗi quốc gia có những chính sách phù hợp nhằm bảo đảm quyền được hưởng an sinh xã hội của công dân, nhất là đối với nhóm người dễ bị tổn thương.

Công ước về Quyền của người khuyết tật (CRPD) nêu rõ: “Quốc gia thành viên công nhận quyền của người khuyết tật được hưởng phúc lợi xã hội và được hưởng quyền đó mà không có sự phân biệt đối xử trên cơ sở sự khuyết tật và tiến hành các bước thích hợp để bảo vệ và thúc đẩy việc biến quyền này thành hiện thực”.

Trong hệ thống các chính sách an sinh xã hội của mỗi quốc gia, BHXH đóng vai trò trụ cột, hướng tới phần lớn người dân trong xã hội, bảo vệ họ trong những trường hợp gặp khó khăn về việc làm và thu nhập. Theo Luật BHXH năm 2024 của Việt Nam: “BHXH là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của người tham gia BHXH khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, khi nghỉ hưu hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ BHXH hoặc do ngân sách nhà nước bảo đảm”. Luật quy định đối tượng tham gia BHXH bắt buộc bao gồm: “Người làm việc theo hợp đồng lao động không xác định thời hạn, hợp đồng lao động xác định thời hạn có thời hạn từ đủ 1 tháng trở lên, kể cả trường hợp người lao động và người sử dụng lao động thỏa thuận bằng tên gọi khác nhưng có nội dung thể hiện về việc làm có trả công, tiền lương và sự quản lý, điều hành, giám sát của một bên...”.

Đảng, Nhà nước ta đã ban hành nhiều chính sách nhằm tăng tỷ lệ bao phủ của BHXH, nhưng thực tế tỷ lệ tham gia BHXH của người lao động còn thấp, đặc biệt là loại hình BHXH tự nguyện. Tính đến ngày 4-11-2024, số người tham gia BHXH là 19,365 triệu người, trong đó, BHXH bắt buộc là 17,281 triệu người, BHXH tự nguyện 2,084 triệu người⁽¹⁾. Con số này càng ít đối với nhóm người lao động khu vực phi chính thức, nhất là nhóm NLĐKT.

Hiện nay, trên cả nước có hơn 8 triệu người khuyết tật, chiếm tỷ lệ 6,11% dân số từ 2 tuổi trở lên; 7,31% dân số từ 16 tuổi trở lên. Có sự chênh lệch lớn giữa tỷ lệ người khuyết tật và người không khuyết tật trong việc tham gia lực lượng lao động và người khuyết tật trong độ tuổi lao động đang làm việc. Cụ thể: Tỷ lệ người khuyết tật tham gia lực lượng lao động là 23,9%, người không khuyết tật là 77,4%. Tỷ lệ người khuyết tật trong độ tuổi lao động đang làm việc trong nền kinh tế là 23,5%, thấp hơn nhiều so với người không khuyết tật là 76,3%⁽²⁾.

Việc tham gia BHXH là một trong những giải pháp để bảo đảm quyền hưởng an sinh xã hội cho NLĐKT. Tuy nhiên, trong hệ thống pháp luật nước ta hiện nay chưa có quy định riêng về việc tham gia và hưởng thụ các quyền lợi BHXH dành cho NLĐKT, gây ra không ít khó khăn.

NLĐKT nếu không thuộc đối tượng tham gia BHXH bắt buộc, có thể lựa chọn tham gia BHXH tự nguyện để bảo vệ quyền lợi của mình, tuy nhiên tỷ lệ này còn rất thấp. Nguyên nhân do điều kiện kinh tế eo hẹp, nhiều chủ sử dụng lao động cũng như bản thân NLĐKT còn hạn chế về nhận thức, hiểu biết trong việc chủ động tham gia BHXH tự nguyện. Hoàn cảnh, môi trường sống cũng khiến NLĐKT chưa được tiếp cận đầy đủ các thông tin về việc tham gia BHXH, cũng như thông tin về sự hỗ trợ của các cơ quan, tổ chức.

Hưởng BHXH một lần là một quyền lợi dành riêng cho người lao động khi không còn nhu cầu tham gia BHXH, hoặc vì những lí do khác. Việc này mang lại lợi ích tức thời khi người lao động có một khoản tiền để giải quyết nhu cầu trước mắt, tuy nhiên về lâu dài họ sẽ mất các quyền lợi, như mất cơ hội nhận lương hưu ổn định khi về già, mất đi quyền lợi bảo hiểm y tế miễn phí… Dù vậy, nhiều trường hợp NLĐKT gặp khó khăn về kinh tế, thu nhập, khó duy trì việc đóng BHXH tự nguyện, hoặc cần ngay một khoản tiền để trang trải cuộc sống nên có nhu cầu hưởng BHXH một lần. Tuy nhiên, thủ tục còn vướng mắc bởi theo quy định của Luật BHXH hiện hành, trường hợp người lao động được rút BHXH một lần là “người có mức suy giảm khả năng lao động từ 81% trở lên, người khuyết tật đặc biệt nặng”. Tỷ lệ người khuyết tật mức độ đặc biệt nặng hiện nay chiếm 58,1% số người khuyết tật⁽³⁾. Như vậy, hơn 40% người khuyết tật ở các mức độ còn lại không thuộc diện được rút BHXH một lần theo quy định của pháp luật.  Cần nghiên cứu sửa đổi, bổ sung, điều chỉnh quy định này để tạo điều kiện thuận lợi hơn với NLĐKT nói chung.

Hoàn thiện chính sách pháp luật về bảo hiểm xã hội

Đảng và Nhà nước luôn chú trọng hoàn thiện thể chế và thiết chế để hiện thực hóa các quyền con người, bảo đảm mục tiêu xây dựng hệ thống chính sách xã hội theo hướng bền vững, tiến bộ và công bằng, không ngừng nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân. Trong đó, quyền của công dân chính thức “được bảo đảm an sinh xã hội” ghi rõ trong Hiến pháp năm 2013 (Điều 34), đồng thời khẳng định Nhà nước “tạo bình đẳng về cơ hội để công dân thụ hưởng phúc lợi xã hội, phát triển hệ thống an sinh xã hội, có chính sách trợ giúp người cao tuổi, người khuyết tật, người nghèo và người có hoàn cảnh khó khăn khác” (Điều 59).

Nghị quyết số 42-NQ/TW, ngày 24-11-2023, của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII, “Về tiếp tục đổi mới, nâng cao chất lượng chính sách xã hội, đáp ứng yêu cầu sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong giai đoạn mới”, đề ra mục tiêu: Đến năm 2030: “Hoàn thiện chính sách an sinh xã hội đa dạng, đa tầng, toàn diện, hiện đại, bao trùm, bền vững; tạo cơ hội cho nhân dân, nhất là người nghèo, người có hoàn cảnh khó khăn, người sống ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn tiếp cận các dịch vụ xã hội cơ bản, đặc biệt là về y tế, giáo dục, nhà ở, thông tin”; tầm nhìn đến năm 2045: “Hệ thống chính sách xã hội phát triển toàn diện, bền vững, tiến bộ và công bằng, bảo đảm an sinh và phúc lợi xã hội cho nhân dân, góp phần thực hiện mục tiêu phát triển đất nước và xây dựng con người Việt Nam toàn diện”.

Để thực hiện các mục tiêu Nghị quyết số 42-NQ/TW đề ra, một trong những nhiệm vụ quan trọng là bảo đảm quyền được hưởng an sinh xã hội của các nhóm dễ bị tổn thương, trong đó có NLĐKT. Một mặt hỗ trợ, khuyến khích, thúc đẩy NLĐKT hòa nhập vào đời sống cộng đồng, mặt khác góp phần ổn định xã hội, đóng góp vào quá trình phát triển kinh tế - xã hội nói chung. Chế độ BHXH được xác định là trụ cột của hệ thống an sinh xã hội, đóng vai trò cốt lõi trong việc bảo vệ thu nhập cho người lao động. Tuy nhiên pháp luật về BHXH hiện hành vẫn còn một số khó khăn, vướng mắc cho nhóm NLĐKT trong quá trình tham gia và thụ hưởng, vì vậy cần có những điều chỉnh phù hợp trong thời gian tới, với một số đề xuất sau:

Một là, tham khảo kinh nghiệm của một số quốc gia trên thế giới về chế độ BHXH dành cho người khuyết tật, như Bảo hiểm khuyết tật an sinh xã hội (Social Security Disability Insurance - SSDI) của Mỹ, Trợ cấp tàn tật (BHXH) của Nga…, từ đó điều chỉnh quy định BHXH của Việt Nam. Hiện nay mới có chế độ chi trả trợ cấp dành cho người lao động bị suy giảm khả năng lao động do tai nạn lao động hoặc bệnh nghề nghiệp, chưa có các chế độ đối với những người khuyết tật vì nguyên nhân khác.

Hai là, sửa đổi quy định về mức hỗ trợ đóng BHXH tự nguyện dành cho NLĐKT. Hiện nay, mức hỗ trợ đang được thực hiện theo Nghị định số 159/2025/NĐ-CP, ngày 25-6-2025, của Chính phủ, “Quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật BHXH về BHXH tự nguyện”. Theo đó, người tham gia BHXH tự nguyện được Nhà nước hỗ trợ tiền đóng theo tỷ lệ phần trăm trên mức đóng BHXH tự nguyện hằng tháng, cụ thể là: 50% đối với người tham gia thuộc hộ nghèo, người đang sinh sống tại xã đảo, đặc khu theo quy định của Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ; 40% đối với người tham gia thuộc hộ cận nghèo; 30% đối với người tham gia là người dân tộc thiểu số; 20% đối với người tham gia khác. Đây là mức hỗ trợ hợp lý ở thời điểm hiện tại, tuy nhiên cần nghiên cứu nâng cao mức hỗ trợ riêng cho NLĐKT trong thời gian tới, bởi đây là nhóm dễ bị tổn thương, chịu nhiều thiệt thòi trong xã hội. Tỷ lệ nghèo ở các hộ gia đình có người khuyết tật cao hơn đáng kể so với các hộ khác, đặc biệt là với các trường hợp khuyết tật nặng, chịu gánh nặng lớn về chi phí y tế và chăm sóc. Việc nâng cao mức hỗ trợ người khuyết tật khi tham gia BHXH vừa thể hiện sự quan tâm của Đảng, Nhà nước, vừa hỗ trợ khuyến khích họ tham gia vào hệ thống an sinh xã hội nói chung.

Ba là, tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật về BHXH đến người lao động nói chung và NLĐKT nói riêng, giúp họ hiểu rõ về nghĩa vụ, quyền lợi khi tham gia BHXH. Đổi mới cách thức tuyên truyền để người lao động dễ dàng tiếp cận thông tin về sự hỗ trợ của các cơ quan, tổ chức đối với người lao động khi tham gia BHXH, thúc đẩy nhóm NLĐKT làm việc trong những khu vực phi chính thức chủ động tham gia BHXH tự nguyện. Tuyên truyền nâng cao nhận thức, trách nhiệm của các doanh nghiệp, chủ sử dụng lao động về việc thực hiện đóng BHXH cho người lao động, nhất là NLĐKT.

Bốn là, tăng cường công tác đào tạo, bồi dưỡng nâng cao kiến thức, nghiệp vụ cho cán bộ phụ trách BHXH các cấp. Cán bộ cần phải hiểu rõ, đúng, tường tận, cập nhật kịp thời những thay đổi trong quy định của pháp luật để tư vấn, giải đáp thắc mắc, hỗ trợ tốt nhất cho người lao động tham gia BHXH./.

----------------------

(1) “Số người tham gia bảo hiểm xã hội tăng cao trong 10 tháng đầu năm 2024”, Cổng Thông tin điện tử Bộ Lao động, Thương binh và xã hội, ngày 8-11-2024, https://molisa.gov.vn/baiviet/242340

(2), (3) Cơ quan Thống kê quốc gia: “Thông cáo báo chí về kết quả Điều tra người khuyết tật năm 2023”, Trang Thông tin điện tử Cục Thống kê, ngày 2-11-2024, https://www.nso.gov.vn/tin-tuc-thong-ke/2024/11/thong-cao-bao-chi-ve-ket-qua-dieu-tra-nguoi-khuyet-tat-nam-2023/